صراط: چند روز پیش بود که رسانه های داخلی به نقل از ˈعبدالصمد خرم آبادیˈ دبیر
کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، از دستور کار بودن فیلرینگ نرم
افزارهای ارتباطی ˈتانگوˈ، ˈوایبرˈ، ˈواتس آپˈ و ˈکوکوˈ خبر دادند.
این اظهارنظر در حالی بود که چندی پیش از آن، وبسایت اشتراک عکس ˈاینستاگرامˈ و اپلیکیشن ارتباط تلفنی ˈوی چتˈ از سوی این کارگروه فیلتر شد. دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در توضیح دلیل تصمیم این کارگروه برای فیلتر نرم افزارهای ارتباطی چون وی چت و دیگر نرم افزارهای مشابه به رسانه ها گفت: معمولا کشورها اجازه نمی دهند که زیرساخت ارتباطی آنها و بستر ارتباطی شهروندان آنها در اختیار عوامل بیگانه باشد؛ چرا که ارتباطات شهروندان حاوی اطلاعاتی است که جمع آوری و تحلیل آنها توسط بیگانگان می تواند ضررهای جبران ناپذیری برای کشور به دنبال داشته باشد.
یک روز پس از این سخنان ˈعلی جنتیˈ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سخنانی که از سوی رسانه ها منتشر شد، از لزوم قرار گرفتن کمیته تعیین مصادیق مجرمانه زیر نظر ˈشورای عالی فضای مجازیˈ سخن گفت. جنتی با بیان این مطلب که تصمیم گیری درباره رفع احتمالی فیلتر از شبکه های اجتماعی در آینده ی نزدیک تابع کمیته تعیین مصادیق است تاکید کرد، این کمیته باید زیر نظر شورای عالی فضای مجازی که بالاترین مرجع تصمیم گیر در این زمینه است قرار گیرد.
وزیر ارشاد در رابطه با فیلتر شدن برخی نرم افزارها و شبکه های اجتماعی مانند وی چت، افزود: تعدادی از وزرای ذیربط معتقد بودند که ما می توانستیم قسمت های زیان آور وی چت مانند ˈnearbyˈ که می تواند فساد آور باشد را فیلتر کنیم ولی اصل وی چت یک وسیله ارتباطی است.
به گفته علی جنتی باید در کمیته تعیین مصداق مجرمانه در مقابل کارشناسانی که معتقدند فیلترینگ نمی تواند کارایی لازم را برای جلوگیری از تخریب اخلاقی جامعه داشته باشد، عده ای نیز بر این باورند که در شرایط کنونی، محدودسازی اقدامی مناسب است و می تواند از آسیب هایی که از طریق فناوری های ارتباطی، متوجه جامعه شود، پیشگیری کند.
اگر چه همین افراد نیز خود اذعان دارند که فیلترینگ بهترین راه نیست و همواره باید آخرین راه برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی باشد.
در همین چارچوب ˈمحمد علی اسفنانیˈ عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس و از اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، پس از فیلتر شدن نرم افزار وی چت در کشور، در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا و در پاسخ به این پرسش که دامنه فیلتر باید تا کجا باشد و آیا فیلتر راه مناسبی برای پیشگیری از آسیب های فرهنگی و اجتماعی است، گفت: بنای کارگروه به هیچ عنوان فیلتر کردن سایت ها یا فضاهای مجازی نیست و این عمل را راهکار مناسبی نمی داند. اما اگر سایت، فضای مجازی یا یک شبکه اجتماعی فیلتر می شود، قطعا و یقینا بدانید که کارگروه لاجرم به اتخاذ این تصمیم بوده و هیچ چاره ی دیگری نداشته است.
اسفنانی افزود: فضای موجود متاسفانه فضای بسیار غیر قابل اطمینان و مشکل داری است و همانطور که می دانید اسم کارگروه ما، گارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه است. یعنی اینکه تا زمانی که کارگروه به این نتیجه قطعی نرسد که فضای مجازی یا سایت یا شبکه ی اجتماعی محتوای مجرمانه دارد یا خیر و برای جامعه خطر جدی محسوب می شود یا نه، رای به فیلتر شدن آن نمی دهد. این اصل مطلب است منتها کارگروه یک تکلیف قانونی هم دارد. قانون ما را مکلف کرده که اگر فضاهای مجازی دارای محتوای مجرمانه باشند، آنها را کنترل کنیم.
عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در ادامه گفت و گوی خود با ایرنا خاطر نشان کرد: با این وجود اینطور نیست که فکر کنید بلافاصله تا یک مصداق مجرمانه ای را در یک سایت یا فضای مجازی پیدا کنیم آن را فیلتر می کنیم؛ نه اینطور نیست. ما در بسیاری از مواردی که حتی مصداق مجرمانه است اما جرمش اهمیتی ندارد و نمی تواند آسیب جدی به سلامت جامعه و اخلاقیات جامعه بزند، ورود نمی کنیم؛ زیرا نه فرصت و نه امکان آن را داریم.
به گفته این نماینده مجلس کسانی که در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه هستند، هیچ دشمنی با مردم ندارند و اگر تصمیمی می گیرند در جهت سلامت اخلاق جامعه و کمتر آسیب دیدن جامعه است. فرزندان ما از این شبکه ها استفاده می کنند و ممکن است ناخواسته وارد جریاناتی شوند که واقعا بازگشت از آن بسیار خطرناک یا غیر ممکن باشد. لذا هدف کارگروه این است که از وضعیتی که ایجاد شده است، رفع مشکل کند.
اسفنانی در ادامه در خصوص دلایل فیلتر شدن وی چت به عنوان نمونه ای از فضاهای مجازی فیلتر شده در کشور گفت: ما در کارگروه، زمانی اقدام به فیلتر می کنیم که کار به جرم کشیده شده است.برای مثال در وی چت، ده ها مصداق مجرمانه وجود دارد. روابط نا مشروع در این فضا بسیار زیاد است. بحث فیلم ها و عکس های بسیار مستهجن و زننده ای که در این فضا به اشتراک گذاشته می شود از جمله مصادیق مجرمانه ای است که می توان از آن یاد کرد. یکسری موارد هم صورت می گیرد که نگوییم بهتر است؛ زیرا مطرح کردن آنها صلاح نیست و حتی بیان این موارد هم خود به ترغیب عده ای برای پیگیری موضوع منجر خواهد شد.
ˈرمضانعلی سبحانی فرˈ عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس و از دیگر اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، فیلتر را آخرین راه چاره دانست و گفت: فیلتر عملی است که کم و بیش در همه جای دنیا وجود دارد. حتی در آمریکا ممکن است بیشتر از ایران باشد. منتها اینکه چه نوع فعالیتی و به چه شیوه فیلتر شود، ممکن است در هر کشور متفاوت باشد.
سبحانی فر در خصوص چرایی عمل فیلتر در کشور توضیح داد: زمانی ممکن است در یک جامعه مسایل سیاسی رنگ و لعاب بیشتری داشته باشد، زمانی ممکن است مسایل اجتماعی و فرهنگی رنگ و لعاب بیشتری داشته باشد، لذا طبق این شرایط فیلتر اعمال می شود. طبیعتا در جامعه ی ما نیز آنچه با فرهنگ و سیاست و جامعه ما در تضاد باشد و مخرب جامعه و فرهنگ ما باشد هیچکس نمی پسندد.
این عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا مبنی بر اینکه مصداق جرم در نرم افزار ارتباطی وی چت چه بوده که به فیلتر شدن آن در کارگروه منجر شده است، ضمن اظهار بی اطلاعی عنوان کرد: در جلسه ای که رای به فیلتر وی چت صادر شد حضور نداشتم.
وی پس از گذشت چند روز از تصمیم فیلترینگ وی چت در کارگروهی که در آن عضو است، افزود: اطلاع ندارم که جرم هایی که در مورد وی چت مطرح شده، در چه زمینه ای بوده است.
در اینجا این پرسش مهم مطرح می شود که آیا اعمال فیلترینگ با دیدی کارشناسی در کشور انجام می گیرد؟ آیا در تصمیم گیری های کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه برای اعمال فیلتر بر یک سایت یا یک شبکه اجتماعی و فرهنگی همه ابعاد موضوع مورد بررسی و موشکافی قرار می گیرد یا این تصمیم ها به گونه ای عجولانه و بدون بهره گیری از شناخت پدیده های جدید و پشتوانه منطقی گرفته می شوند و اجرا می شوند؟!
*** آیا ناآگاهی زمینه برخورد با فناوری های نوین است؟
بسیاری معتقدند شناخت صحیح ذات فناوری های نوین که فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی در زمره آنها قرار می گیرند، نقش مهمی در برخورد هوشمند و سیاستگذاری موثر در این زمینه دارد.
محمد جواد حق شناس در ادامه گفت و گوی خود با گروه پژوهش های خبری در خصوص اهمیت شناخت صحیح و به روز از پیشرفت های جدید در عرصه فناوری، گفت: یکی از دلایلی که برخی به دنبال اعمال محدودیت بر تکنولوژی های جدید هستند، ناشناخته بودن این تکنولوژی ها و کارکردهای آنها برای این افراد است.
وی ارزیابی نامناسب و غیردقیق از جامعه را یکی دیگر از دلایل مقاومت در برابر فناوری های جدید دانست.
حق شناس با بیان اینکه این نوع نگرش سلبی به مظاهر جدید مساله تازه ای نیست، به پژوهشگر ایرنا گفت: با نگاهی وسیع تر به جامعه، به نمونه های تاریخی متعددی برای این مساله برخورد می کنیم؛ برای مثال، مخالفت های جدی با شبکه های ماهواره ای یا حتی پیش از آن و در حدود دو دهه ی قبل، مبارزه و مقابله با ویدیو و تولیدات ویدیویی و همردیف کردن آنها با معضلاتی همچون مواد مخدر و مشروبات الکلی، هزینه های فراوانی را متوجه کشور کرد که این در واقع نشانه هایی از وجود یک حس درونی ناشی از ترس و نشناختن مظاهر جدید فناوری است.
این کارشناس امور رسانه ای در ادامه افزود: افراد برای مقابله با این ترس و نبود شناخت، در پشت بخشی از ارزش های دینی و مذهبی مورد توجه جامعه دینی قرار می گیرند که در نتیجه تقابل با این مظاهر فناوری های نوین، بار مذهبی و عقیدتی به خود می گیرد.
در همین ارتباط ˈامیر دبیری مهرˈ روزنامه نگار، مدرس دانشگاه و کارشناس امور رسانه نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، مشکل اصلی در برخورد سلبی با فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی را ناشی از هستی شناسی ضعیف این پدیده ها دانست و گفت: مشکل در مرحله اول از نبود شناخت ذات پدیده ها نشات می گیرد؛ در واقع فیلترینگ حلقه آخر یک زنجیر است.
دبیری مهر افزود: در 150 سال اخیر همواره مشکل هستی شناسی پدیده های جدید را داشته ایم و با وجود اینکه ملتی با هوش هستیم، با این مساله غیرمنطقی برخورد می کنیم.
به اعتقاد دبیری مهر، در حالی که ملت ما همواره از تقدم فرهنگی برخوردار بوده است، دولت های ما اما دچار تاخر فرهنگی بوده اند.در دوره رضاشاه، کسی که می خواست رادیو گوش بکند باید از شهربانی مجوز می گرفت و پیش از آن نیز با پدیده تلگراف مشکل داشتیم و در برابر آن موانع جدی وجود داشت.
در همین زمینه اما محمد علی اسفنانی، نماینده مجلس و عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، معتقد است که تصمیم گیری ها در این کارگروه کارشناسی انجام می شود.
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا تصمیم هایی که در کارگروه برای اجرای فیلتر گرفته می شود تا چه اندازه کارشناسی است، به پژوهشگر ایرنا گفت: اینگونه نیست که هر چیزی با نظر یا افکار ما مخالف بود فیلتر شود. کسانی که در کارگروه هستند افراد بسیار برجسته ای هستند. ریاست این کارگروه با دادستان کل کشور جناب آقای محسنی اژه ای است. اعضای این کارگروه وزرا هستند. حتی المقدور اگر وزیر در جلسات حضور پیدا نکند معاون وزیر خواهد آمد. سطح کارگروه سطح بسیار بالایی است. این نیست که نگرش ذهنی افراد در این کارگروه محدود باشد. در این کارگروه اعضا با نگرش ذهنی باز به موضوع ها مطرح نگاه می کنند. افراد بزرگی در این کارگروه عضو هستند. دو نفر از نمایندگان مجلس هم هستند که یکی از آنها بنده هستم که حدود 24 سال سابقه کار در حوزه های حقوقی و قضایی دارم. لذا در این کارگروه افراد ناتوان و ناواردی حاضر نیستند و تصمیمی که می گیرند بر مبنای اصولی است.
اسفنانی افزود: مصادیقی که مشکل دارند قبل از فیلتر به آنها تذکر داده می شود. اگر محتوای مجرمانه را از سایت خود بردارند موضوع فیلتر منتفی خواهد شد و گرنه رای گیری می شود؛ اگر رای همکاران ما در کارگروه مبتنی بر فیلتر بود، این کار انجام می شود. گاهی اوقات امکان دادن تذکر به شخص یا متولی فضای مجازی نیست یا در خارج از کشور است یا به تذکر توجهی نمی کند یا الزامی ندارد که سایت یا فضای مجازی خود را با قانون ما منطبق کند؛ از این بابت نهایتا کارگروه رای گیری می کند. اگر رای مبنی بر این بود که فیلتر شود این کار انجام می شود.
*** راهکارهایی فراتر از فیلتر
با وجود اعمال فیلتر بر سایت ها و فضاهای مجازی به خصوص شبکه های اجتماعی رو به گسترشی چون فیس بوک و وی چت در ایران، برخی از کارشناسان بر این نظرند که فیلتر راهکار مناسبی برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی نیست و برای پیشگیری از تاثیرهای منفی ناشی از فناوری های تازه، باید گام را فراتر از اقدام های سلبی نهاد و با آگاهی رسانی به جامعه و خانواده ها، بستر استفاده مناسب از این پدیده ها را فراهم کرد.
در این زمینه حتی اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در اظهارات خود بر این امر اذعان دارند که بستر سازی و فرهنگ سازی بهتر از فیلترینگ است.
محمد علی اسفنانی یکی از اعضای این کارگروه، در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا مبنی بر اینکه آیا برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی نمی توان از راهکارهای دیگری به جز فیلتر استفاده کرد؟، گفت: این موضوع را قبول دارم که باید فرهنگ سازی شود. اما در این مسیر هر کسی یک وظیفه ای برای خود دارد. وظیفه ی کارگروه به هیچ وجه ارشاد نیست. وظیفه ی کارگروه، اطلاع رسانی نیست. جامعه باید خودش به فکر این باشد که مشکل را حل کند. پدر و مادرها، مدرسه و معلم ها، دانشگاهیان، صدا و سیما و روزنامه باید وظیفه خود را در این راستا انجام دهند. فیلترینگ اما آخرین حربه است. وقتی ما می بینیم که هیچکس وظیفه ی خود را درست انجام نمی دهد و جامعه در حال آسیب دیدن است، چاره ای به جز فیلترنخواهیم داشت.
رمضانعلی سبحانی فر عضو دیگر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در این ارتباط معتقد است: فناوری های جدید به کوتاه ترین زمان در حال توسعه و تغییر است؛ بنابراین باید برای این مساله چاره ای اندیشید. مهم ترین و بهترین چاره این است که قبل از اینکه تکنولوژی و فناوری ها در اختیار مردم قرار گیرد، ابزارها و بسترهای فرهنگی لازم را فراهم کنیم که جامعه بتواند پذیرای آن باشد و به درستی از آن استفاده کند.
وی افزود: زمانی که اینترنت آمد، مشکل در جامعه ایجاد شد. عده ای می گفتند نباید استفاده بشود زیرا موجب تخریب جامعه است. برخی می گفتند برای جامعه مفید است و باید از آن استفاده کرد. برخی نیز اعتقاد داشتند که اینترنت مثل چاقو است؛ هم می توان از آن خوب و هم بد استفاده کرد و در این زمینه باید فرهنگ سازی شود. در نهایت استفاده از اینترنت در کشور با فرهنگ سازی نهادینه شد و اکنون جامعه به خوبی از آن استفاده می کند.
سبحانی فر در ادامه تاکید کرد: با ورود تکنولوژی های جدید از جمله شبکه های اجتماعی و فرهنگی، باید متولیان این امر از جمله متولیان در بخش فرهنگ در بحث سخت افزار و نرم افزار ورود پیدا کنند. قبل از ورود تکنولوژی ها ما می توانیم با بهره گیری از امکانات و ساز و کارهایی که در اختیار داریم، نکات منفی تکنولوژی های جدید را حذف کنیم و نکات مثبت آن را در اختیار مردم قرار دهیم تا از اتفاقاتی اینچنینی جلوگیری کنیم و در این موضوع ها برای مردم دغدغه ایجاد نکنیم.
به یقین نبود بسترهای مناسب فرهنگی و کم کاری و کوتاهی در عرصه فرهنگ سازی از دلایل عمده ای است که جوامع را در برخورد با فناوری های تازه با دردسر و مشکل مواجه می سازد.
کارشناسان معتقدند این کوتاهی می تواند از سوی تمامی نهادهای متولی از خانواده گرفته تا مسوولان و متولیان آگاهی بخشی جامعه از جمله صدا و سیما و ...، صورت گرفته باشد.
به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران، اعمال فیلترینگ خود بخشی از مقابله با فرهنگ سازی در این زمینه است. این افراد بر این باورند که برای حل یک مساله، خط کشیدن بر روی صورت آن هیچ گاه نمی تواند کارساز باشد. در اینجاست که راه های جایگزین برای محدودیت و فیلترینگ بیشتر اهمیت می یابند.
در این زمینه محمد جواد حق شناس ضمن پذیرش این موضوع که اصل ایجاد محدودیت برای حفظ، حراست و صیانت از جامعه، از وظایف حکومت و سیاستی غیرقابل تردید است، تاکید دارد: این قواعد نباید به حاشیه های بزرگتر از متن تبدیل شوند.
به اعتقاد وی، به جای فیلترینگ و ایجاد محدودیت، باید به سمت آموزش و بهره برداری صحیح از این شبکه ها گام برداریم.
حق شناس در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا افزود: معتقدم به جای ایجاد روندی که جوانان و دانش آموزان و دانشجویان ما به سمت یادگرفتن چگونگی دور زدن این محدودیت ها بروند، باید در دانشگاه ها، آموزشگاه ها و کلاس های درس، چگونگی استفاده درست از این شبکه ها، آموزش داده بشود و نقاط قوت و ضعف این شبکه ها را یاد بدهند.
این کارشناس امور رسانه ای گفت: ما بدترین روش را اعمال کرده ایم یعنی منع استفاده از شبکه های اجتماعی؛ به جای منع باید سراغ آموزش برویم که موجب کاهش خطرها و کاهش هزینه ها شده و سبب عمومی کردن استفاده از این وسیله که امروزه در دنیا مورد استفاده همگان است، می شود و ما از دنیا نباید عقب بمانیم.
امیر دبیری مهر نیز فیلترینگ را نهایت ضعف در قبال فضاهای مجازی توصیف کرد و گفت: برای کم کردن آسیب ها باید به سمت ایجاد مقررات و قانونمند کردن استفاده از این شبکه ها و فرهنگ سازی پیش برویم.
این استاد دانشگاه با غلط و شکست خورده خواندن سیاست های محدود کننده بر شبکه های اجتماعی، خاطر نشان کرد: باید به سمت سیاست های هوشمند پیش برویم که قطعا شامل محدودیت هوشمندانه نیز می شود. برای مثال در سیاست هوشمند باید سطح دسترسی یک دانشجو با یک دانش آموز دبیرستانی به اینترنت متفاوت باشد؛ همین طور سطح دسترسی یک استاد دانشگاه با کسبه نیز باید متفاوت باشد.
دبیری مهر با اشاره به دستور رهبر انقلاب مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی، آن را ناشی از اهمیت این فضا دانست و افزود: حرکت نکردن در این مسیر توسط دیگر نهادها و دستگاه ها مایه شرمندگی است؛ به گونه ای که رهبری فرزانه انقلاب تشخیص دادند باید در این حوزه وارد عمل شوند، اما متاسفانه شاهد عملکرد قابل توجهی نیز در این شورا نبودیم.
*** چه باید کرد؟
نمی توان پیشرفت شتابان فناوری های روز در عرصه ارتباطات و شبکه های مجازی را انکار کرد؛ به خصوص در زمانی که رقابت تنگاتنگ و نفس گیری نیز در این زمینه برای ارایه برنامه های مجازی پیشرفته تر و خلاقانه تر، میان شرکت های بزرگ اینترنتی شکل گرفته است. هم اکنون عنصر رقابت به مهم ترین اصل بقای شرکت های بزرگ اینترنتی تبدیل شده است.
از این رو در این برهه به نظر می رسد به راهکارهایی مناسب تر و مقبول تر از اعمال فیلترینگ بر سایت ها و شبکه های اینترنتی نیاز است که علاوه بر پیشگیری و به حداقل رساندن خطرهای ناشی از استفاده از آنها برای کاربران، بتواند به افکار عمومی نیز پاسخگو باشد.
ایجاد قانون مدون و جامعی که نیازها و فضای جدید را بشناسد یکی از این راهکارهاست.
در این زمینه حق شناس معتقد است: متاسفانه نگاه سلبی و امنیتی به شبکه های اجتماعی که بدون طی کردن مراحل قانونی مشخص انجام می گیرد تبدیل به یک قاعده شده است.
وی با اشاره به ابراز مخالفت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اعمال محدودیت علیه شبکه های اجتماعی افزود: فیلترینگ از جای دیگر و بر اساس تصمیم سازی نهادهای دیگر صورت می گیرد، بدون اینکه هیچ مصوبه قانونی در این باره وجود داشته باشد.
از دید حق شناس بخش مهمی از اصلاح و شفاف سازی روندهای قانونی در مورد اینترنت و شبکه های مجازی بر عهده مجلس است. وی در این زمینه تصریح کرد: مجلس به عنوان مرجع اصلی قانون گذاری، در این حوزه هیچ مصوبه قانونی را نگذرانده است.
از سوی دیگر دبیری مهر نیز اعمال سیاست های محدود کننده را ناشی از انفعال دانست و نه فعالیت و برای بهبود این شرایط تاکید کرد: باید به سمت سیاست های فرصت محور و فعال برویم.
دبیری مهر با بیان اینکه به دور از برخوردهای محدود کننده، باید به دنبال ترویج اخلاق در فضای مجازی باشیم، افزود: به نظر من حوزه های علمیه باید به ایجاد کرسی های اخلاق در فضای مجازی مبادرت ورزند و در این زمینه فعالیت کنند، زیرا فضای مجازی هم مانند فضای حقیقی نیازمند قواعد ومقررات زیست اجتماعی است.
سخن آخر اینکه اصل فیلترینگ گرچه اصلی قابل دفاع است و برای آرامش خاطر و مصون نگاه داشتن جامعه از آسیب های اخلاقی مفید است، اما نباید از یک سو تبدیل به تنها ابزار در این زمینه شود و از سوی دیگر ابعاد آن به قدری فربه بشود که دسترسی مردم را به فناوری های نو محدود کند و بار خاطری برای آنها شود.
این اظهارنظر در حالی بود که چندی پیش از آن، وبسایت اشتراک عکس ˈاینستاگرامˈ و اپلیکیشن ارتباط تلفنی ˈوی چتˈ از سوی این کارگروه فیلتر شد. دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در توضیح دلیل تصمیم این کارگروه برای فیلتر نرم افزارهای ارتباطی چون وی چت و دیگر نرم افزارهای مشابه به رسانه ها گفت: معمولا کشورها اجازه نمی دهند که زیرساخت ارتباطی آنها و بستر ارتباطی شهروندان آنها در اختیار عوامل بیگانه باشد؛ چرا که ارتباطات شهروندان حاوی اطلاعاتی است که جمع آوری و تحلیل آنها توسط بیگانگان می تواند ضررهای جبران ناپذیری برای کشور به دنبال داشته باشد.
یک روز پس از این سخنان ˈعلی جنتیˈ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سخنانی که از سوی رسانه ها منتشر شد، از لزوم قرار گرفتن کمیته تعیین مصادیق مجرمانه زیر نظر ˈشورای عالی فضای مجازیˈ سخن گفت. جنتی با بیان این مطلب که تصمیم گیری درباره رفع احتمالی فیلتر از شبکه های اجتماعی در آینده ی نزدیک تابع کمیته تعیین مصادیق است تاکید کرد، این کمیته باید زیر نظر شورای عالی فضای مجازی که بالاترین مرجع تصمیم گیر در این زمینه است قرار گیرد.
وزیر ارشاد در رابطه با فیلتر شدن برخی نرم افزارها و شبکه های اجتماعی مانند وی چت، افزود: تعدادی از وزرای ذیربط معتقد بودند که ما می توانستیم قسمت های زیان آور وی چت مانند ˈnearbyˈ که می تواند فساد آور باشد را فیلتر کنیم ولی اصل وی چت یک وسیله ارتباطی است.
به گفته علی جنتی باید در کمیته تعیین مصداق مجرمانه در مقابل کارشناسانی که معتقدند فیلترینگ نمی تواند کارایی لازم را برای جلوگیری از تخریب اخلاقی جامعه داشته باشد، عده ای نیز بر این باورند که در شرایط کنونی، محدودسازی اقدامی مناسب است و می تواند از آسیب هایی که از طریق فناوری های ارتباطی، متوجه جامعه شود، پیشگیری کند.
اگر چه همین افراد نیز خود اذعان دارند که فیلترینگ بهترین راه نیست و همواره باید آخرین راه برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی باشد.
در همین چارچوب ˈمحمد علی اسفنانیˈ عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس و از اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، پس از فیلتر شدن نرم افزار وی چت در کشور، در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا و در پاسخ به این پرسش که دامنه فیلتر باید تا کجا باشد و آیا فیلتر راه مناسبی برای پیشگیری از آسیب های فرهنگی و اجتماعی است، گفت: بنای کارگروه به هیچ عنوان فیلتر کردن سایت ها یا فضاهای مجازی نیست و این عمل را راهکار مناسبی نمی داند. اما اگر سایت، فضای مجازی یا یک شبکه اجتماعی فیلتر می شود، قطعا و یقینا بدانید که کارگروه لاجرم به اتخاذ این تصمیم بوده و هیچ چاره ی دیگری نداشته است.
اسفنانی افزود: فضای موجود متاسفانه فضای بسیار غیر قابل اطمینان و مشکل داری است و همانطور که می دانید اسم کارگروه ما، گارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه است. یعنی اینکه تا زمانی که کارگروه به این نتیجه قطعی نرسد که فضای مجازی یا سایت یا شبکه ی اجتماعی محتوای مجرمانه دارد یا خیر و برای جامعه خطر جدی محسوب می شود یا نه، رای به فیلتر شدن آن نمی دهد. این اصل مطلب است منتها کارگروه یک تکلیف قانونی هم دارد. قانون ما را مکلف کرده که اگر فضاهای مجازی دارای محتوای مجرمانه باشند، آنها را کنترل کنیم.
عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در ادامه گفت و گوی خود با ایرنا خاطر نشان کرد: با این وجود اینطور نیست که فکر کنید بلافاصله تا یک مصداق مجرمانه ای را در یک سایت یا فضای مجازی پیدا کنیم آن را فیلتر می کنیم؛ نه اینطور نیست. ما در بسیاری از مواردی که حتی مصداق مجرمانه است اما جرمش اهمیتی ندارد و نمی تواند آسیب جدی به سلامت جامعه و اخلاقیات جامعه بزند، ورود نمی کنیم؛ زیرا نه فرصت و نه امکان آن را داریم.
به گفته این نماینده مجلس کسانی که در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه هستند، هیچ دشمنی با مردم ندارند و اگر تصمیمی می گیرند در جهت سلامت اخلاق جامعه و کمتر آسیب دیدن جامعه است. فرزندان ما از این شبکه ها استفاده می کنند و ممکن است ناخواسته وارد جریاناتی شوند که واقعا بازگشت از آن بسیار خطرناک یا غیر ممکن باشد. لذا هدف کارگروه این است که از وضعیتی که ایجاد شده است، رفع مشکل کند.
اسفنانی در ادامه در خصوص دلایل فیلتر شدن وی چت به عنوان نمونه ای از فضاهای مجازی فیلتر شده در کشور گفت: ما در کارگروه، زمانی اقدام به فیلتر می کنیم که کار به جرم کشیده شده است.برای مثال در وی چت، ده ها مصداق مجرمانه وجود دارد. روابط نا مشروع در این فضا بسیار زیاد است. بحث فیلم ها و عکس های بسیار مستهجن و زننده ای که در این فضا به اشتراک گذاشته می شود از جمله مصادیق مجرمانه ای است که می توان از آن یاد کرد. یکسری موارد هم صورت می گیرد که نگوییم بهتر است؛ زیرا مطرح کردن آنها صلاح نیست و حتی بیان این موارد هم خود به ترغیب عده ای برای پیگیری موضوع منجر خواهد شد.
ˈرمضانعلی سبحانی فرˈ عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس و از دیگر اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، فیلتر را آخرین راه چاره دانست و گفت: فیلتر عملی است که کم و بیش در همه جای دنیا وجود دارد. حتی در آمریکا ممکن است بیشتر از ایران باشد. منتها اینکه چه نوع فعالیتی و به چه شیوه فیلتر شود، ممکن است در هر کشور متفاوت باشد.
سبحانی فر در خصوص چرایی عمل فیلتر در کشور توضیح داد: زمانی ممکن است در یک جامعه مسایل سیاسی رنگ و لعاب بیشتری داشته باشد، زمانی ممکن است مسایل اجتماعی و فرهنگی رنگ و لعاب بیشتری داشته باشد، لذا طبق این شرایط فیلتر اعمال می شود. طبیعتا در جامعه ی ما نیز آنچه با فرهنگ و سیاست و جامعه ما در تضاد باشد و مخرب جامعه و فرهنگ ما باشد هیچکس نمی پسندد.
این عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا مبنی بر اینکه مصداق جرم در نرم افزار ارتباطی وی چت چه بوده که به فیلتر شدن آن در کارگروه منجر شده است، ضمن اظهار بی اطلاعی عنوان کرد: در جلسه ای که رای به فیلتر وی چت صادر شد حضور نداشتم.
وی پس از گذشت چند روز از تصمیم فیلترینگ وی چت در کارگروهی که در آن عضو است، افزود: اطلاع ندارم که جرم هایی که در مورد وی چت مطرح شده، در چه زمینه ای بوده است.
در اینجا این پرسش مهم مطرح می شود که آیا اعمال فیلترینگ با دیدی کارشناسی در کشور انجام می گیرد؟ آیا در تصمیم گیری های کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه برای اعمال فیلتر بر یک سایت یا یک شبکه اجتماعی و فرهنگی همه ابعاد موضوع مورد بررسی و موشکافی قرار می گیرد یا این تصمیم ها به گونه ای عجولانه و بدون بهره گیری از شناخت پدیده های جدید و پشتوانه منطقی گرفته می شوند و اجرا می شوند؟!
*** آیا ناآگاهی زمینه برخورد با فناوری های نوین است؟
بسیاری معتقدند شناخت صحیح ذات فناوری های نوین که فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی در زمره آنها قرار می گیرند، نقش مهمی در برخورد هوشمند و سیاستگذاری موثر در این زمینه دارد.
محمد جواد حق شناس در ادامه گفت و گوی خود با گروه پژوهش های خبری در خصوص اهمیت شناخت صحیح و به روز از پیشرفت های جدید در عرصه فناوری، گفت: یکی از دلایلی که برخی به دنبال اعمال محدودیت بر تکنولوژی های جدید هستند، ناشناخته بودن این تکنولوژی ها و کارکردهای آنها برای این افراد است.
وی ارزیابی نامناسب و غیردقیق از جامعه را یکی دیگر از دلایل مقاومت در برابر فناوری های جدید دانست.
حق شناس با بیان اینکه این نوع نگرش سلبی به مظاهر جدید مساله تازه ای نیست، به پژوهشگر ایرنا گفت: با نگاهی وسیع تر به جامعه، به نمونه های تاریخی متعددی برای این مساله برخورد می کنیم؛ برای مثال، مخالفت های جدی با شبکه های ماهواره ای یا حتی پیش از آن و در حدود دو دهه ی قبل، مبارزه و مقابله با ویدیو و تولیدات ویدیویی و همردیف کردن آنها با معضلاتی همچون مواد مخدر و مشروبات الکلی، هزینه های فراوانی را متوجه کشور کرد که این در واقع نشانه هایی از وجود یک حس درونی ناشی از ترس و نشناختن مظاهر جدید فناوری است.
این کارشناس امور رسانه ای در ادامه افزود: افراد برای مقابله با این ترس و نبود شناخت، در پشت بخشی از ارزش های دینی و مذهبی مورد توجه جامعه دینی قرار می گیرند که در نتیجه تقابل با این مظاهر فناوری های نوین، بار مذهبی و عقیدتی به خود می گیرد.
در همین ارتباط ˈامیر دبیری مهرˈ روزنامه نگار، مدرس دانشگاه و کارشناس امور رسانه نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، مشکل اصلی در برخورد سلبی با فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی را ناشی از هستی شناسی ضعیف این پدیده ها دانست و گفت: مشکل در مرحله اول از نبود شناخت ذات پدیده ها نشات می گیرد؛ در واقع فیلترینگ حلقه آخر یک زنجیر است.
دبیری مهر افزود: در 150 سال اخیر همواره مشکل هستی شناسی پدیده های جدید را داشته ایم و با وجود اینکه ملتی با هوش هستیم، با این مساله غیرمنطقی برخورد می کنیم.
به اعتقاد دبیری مهر، در حالی که ملت ما همواره از تقدم فرهنگی برخوردار بوده است، دولت های ما اما دچار تاخر فرهنگی بوده اند.در دوره رضاشاه، کسی که می خواست رادیو گوش بکند باید از شهربانی مجوز می گرفت و پیش از آن نیز با پدیده تلگراف مشکل داشتیم و در برابر آن موانع جدی وجود داشت.
در همین زمینه اما محمد علی اسفنانی، نماینده مجلس و عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، معتقد است که تصمیم گیری ها در این کارگروه کارشناسی انجام می شود.
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا تصمیم هایی که در کارگروه برای اجرای فیلتر گرفته می شود تا چه اندازه کارشناسی است، به پژوهشگر ایرنا گفت: اینگونه نیست که هر چیزی با نظر یا افکار ما مخالف بود فیلتر شود. کسانی که در کارگروه هستند افراد بسیار برجسته ای هستند. ریاست این کارگروه با دادستان کل کشور جناب آقای محسنی اژه ای است. اعضای این کارگروه وزرا هستند. حتی المقدور اگر وزیر در جلسات حضور پیدا نکند معاون وزیر خواهد آمد. سطح کارگروه سطح بسیار بالایی است. این نیست که نگرش ذهنی افراد در این کارگروه محدود باشد. در این کارگروه اعضا با نگرش ذهنی باز به موضوع ها مطرح نگاه می کنند. افراد بزرگی در این کارگروه عضو هستند. دو نفر از نمایندگان مجلس هم هستند که یکی از آنها بنده هستم که حدود 24 سال سابقه کار در حوزه های حقوقی و قضایی دارم. لذا در این کارگروه افراد ناتوان و ناواردی حاضر نیستند و تصمیمی که می گیرند بر مبنای اصولی است.
اسفنانی افزود: مصادیقی که مشکل دارند قبل از فیلتر به آنها تذکر داده می شود. اگر محتوای مجرمانه را از سایت خود بردارند موضوع فیلتر منتفی خواهد شد و گرنه رای گیری می شود؛ اگر رای همکاران ما در کارگروه مبتنی بر فیلتر بود، این کار انجام می شود. گاهی اوقات امکان دادن تذکر به شخص یا متولی فضای مجازی نیست یا در خارج از کشور است یا به تذکر توجهی نمی کند یا الزامی ندارد که سایت یا فضای مجازی خود را با قانون ما منطبق کند؛ از این بابت نهایتا کارگروه رای گیری می کند. اگر رای مبنی بر این بود که فیلتر شود این کار انجام می شود.
*** راهکارهایی فراتر از فیلتر
با وجود اعمال فیلتر بر سایت ها و فضاهای مجازی به خصوص شبکه های اجتماعی رو به گسترشی چون فیس بوک و وی چت در ایران، برخی از کارشناسان بر این نظرند که فیلتر راهکار مناسبی برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی نیست و برای پیشگیری از تاثیرهای منفی ناشی از فناوری های تازه، باید گام را فراتر از اقدام های سلبی نهاد و با آگاهی رسانی به جامعه و خانواده ها، بستر استفاده مناسب از این پدیده ها را فراهم کرد.
در این زمینه حتی اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در اظهارات خود بر این امر اذعان دارند که بستر سازی و فرهنگ سازی بهتر از فیلترینگ است.
محمد علی اسفنانی یکی از اعضای این کارگروه، در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا مبنی بر اینکه آیا برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی نمی توان از راهکارهای دیگری به جز فیلتر استفاده کرد؟، گفت: این موضوع را قبول دارم که باید فرهنگ سازی شود. اما در این مسیر هر کسی یک وظیفه ای برای خود دارد. وظیفه ی کارگروه به هیچ وجه ارشاد نیست. وظیفه ی کارگروه، اطلاع رسانی نیست. جامعه باید خودش به فکر این باشد که مشکل را حل کند. پدر و مادرها، مدرسه و معلم ها، دانشگاهیان، صدا و سیما و روزنامه باید وظیفه خود را در این راستا انجام دهند. فیلترینگ اما آخرین حربه است. وقتی ما می بینیم که هیچکس وظیفه ی خود را درست انجام نمی دهد و جامعه در حال آسیب دیدن است، چاره ای به جز فیلترنخواهیم داشت.
رمضانعلی سبحانی فر عضو دیگر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در این ارتباط معتقد است: فناوری های جدید به کوتاه ترین زمان در حال توسعه و تغییر است؛ بنابراین باید برای این مساله چاره ای اندیشید. مهم ترین و بهترین چاره این است که قبل از اینکه تکنولوژی و فناوری ها در اختیار مردم قرار گیرد، ابزارها و بسترهای فرهنگی لازم را فراهم کنیم که جامعه بتواند پذیرای آن باشد و به درستی از آن استفاده کند.
وی افزود: زمانی که اینترنت آمد، مشکل در جامعه ایجاد شد. عده ای می گفتند نباید استفاده بشود زیرا موجب تخریب جامعه است. برخی می گفتند برای جامعه مفید است و باید از آن استفاده کرد. برخی نیز اعتقاد داشتند که اینترنت مثل چاقو است؛ هم می توان از آن خوب و هم بد استفاده کرد و در این زمینه باید فرهنگ سازی شود. در نهایت استفاده از اینترنت در کشور با فرهنگ سازی نهادینه شد و اکنون جامعه به خوبی از آن استفاده می کند.
سبحانی فر در ادامه تاکید کرد: با ورود تکنولوژی های جدید از جمله شبکه های اجتماعی و فرهنگی، باید متولیان این امر از جمله متولیان در بخش فرهنگ در بحث سخت افزار و نرم افزار ورود پیدا کنند. قبل از ورود تکنولوژی ها ما می توانیم با بهره گیری از امکانات و ساز و کارهایی که در اختیار داریم، نکات منفی تکنولوژی های جدید را حذف کنیم و نکات مثبت آن را در اختیار مردم قرار دهیم تا از اتفاقاتی اینچنینی جلوگیری کنیم و در این موضوع ها برای مردم دغدغه ایجاد نکنیم.
به یقین نبود بسترهای مناسب فرهنگی و کم کاری و کوتاهی در عرصه فرهنگ سازی از دلایل عمده ای است که جوامع را در برخورد با فناوری های تازه با دردسر و مشکل مواجه می سازد.
کارشناسان معتقدند این کوتاهی می تواند از سوی تمامی نهادهای متولی از خانواده گرفته تا مسوولان و متولیان آگاهی بخشی جامعه از جمله صدا و سیما و ...، صورت گرفته باشد.
به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران، اعمال فیلترینگ خود بخشی از مقابله با فرهنگ سازی در این زمینه است. این افراد بر این باورند که برای حل یک مساله، خط کشیدن بر روی صورت آن هیچ گاه نمی تواند کارساز باشد. در اینجاست که راه های جایگزین برای محدودیت و فیلترینگ بیشتر اهمیت می یابند.
در این زمینه محمد جواد حق شناس ضمن پذیرش این موضوع که اصل ایجاد محدودیت برای حفظ، حراست و صیانت از جامعه، از وظایف حکومت و سیاستی غیرقابل تردید است، تاکید دارد: این قواعد نباید به حاشیه های بزرگتر از متن تبدیل شوند.
به اعتقاد وی، به جای فیلترینگ و ایجاد محدودیت، باید به سمت آموزش و بهره برداری صحیح از این شبکه ها گام برداریم.
حق شناس در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا افزود: معتقدم به جای ایجاد روندی که جوانان و دانش آموزان و دانشجویان ما به سمت یادگرفتن چگونگی دور زدن این محدودیت ها بروند، باید در دانشگاه ها، آموزشگاه ها و کلاس های درس، چگونگی استفاده درست از این شبکه ها، آموزش داده بشود و نقاط قوت و ضعف این شبکه ها را یاد بدهند.
این کارشناس امور رسانه ای گفت: ما بدترین روش را اعمال کرده ایم یعنی منع استفاده از شبکه های اجتماعی؛ به جای منع باید سراغ آموزش برویم که موجب کاهش خطرها و کاهش هزینه ها شده و سبب عمومی کردن استفاده از این وسیله که امروزه در دنیا مورد استفاده همگان است، می شود و ما از دنیا نباید عقب بمانیم.
امیر دبیری مهر نیز فیلترینگ را نهایت ضعف در قبال فضاهای مجازی توصیف کرد و گفت: برای کم کردن آسیب ها باید به سمت ایجاد مقررات و قانونمند کردن استفاده از این شبکه ها و فرهنگ سازی پیش برویم.
این استاد دانشگاه با غلط و شکست خورده خواندن سیاست های محدود کننده بر شبکه های اجتماعی، خاطر نشان کرد: باید به سمت سیاست های هوشمند پیش برویم که قطعا شامل محدودیت هوشمندانه نیز می شود. برای مثال در سیاست هوشمند باید سطح دسترسی یک دانشجو با یک دانش آموز دبیرستانی به اینترنت متفاوت باشد؛ همین طور سطح دسترسی یک استاد دانشگاه با کسبه نیز باید متفاوت باشد.
دبیری مهر با اشاره به دستور رهبر انقلاب مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی، آن را ناشی از اهمیت این فضا دانست و افزود: حرکت نکردن در این مسیر توسط دیگر نهادها و دستگاه ها مایه شرمندگی است؛ به گونه ای که رهبری فرزانه انقلاب تشخیص دادند باید در این حوزه وارد عمل شوند، اما متاسفانه شاهد عملکرد قابل توجهی نیز در این شورا نبودیم.
*** چه باید کرد؟
نمی توان پیشرفت شتابان فناوری های روز در عرصه ارتباطات و شبکه های مجازی را انکار کرد؛ به خصوص در زمانی که رقابت تنگاتنگ و نفس گیری نیز در این زمینه برای ارایه برنامه های مجازی پیشرفته تر و خلاقانه تر، میان شرکت های بزرگ اینترنتی شکل گرفته است. هم اکنون عنصر رقابت به مهم ترین اصل بقای شرکت های بزرگ اینترنتی تبدیل شده است.
از این رو در این برهه به نظر می رسد به راهکارهایی مناسب تر و مقبول تر از اعمال فیلترینگ بر سایت ها و شبکه های اینترنتی نیاز است که علاوه بر پیشگیری و به حداقل رساندن خطرهای ناشی از استفاده از آنها برای کاربران، بتواند به افکار عمومی نیز پاسخگو باشد.
ایجاد قانون مدون و جامعی که نیازها و فضای جدید را بشناسد یکی از این راهکارهاست.
در این زمینه حق شناس معتقد است: متاسفانه نگاه سلبی و امنیتی به شبکه های اجتماعی که بدون طی کردن مراحل قانونی مشخص انجام می گیرد تبدیل به یک قاعده شده است.
وی با اشاره به ابراز مخالفت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اعمال محدودیت علیه شبکه های اجتماعی افزود: فیلترینگ از جای دیگر و بر اساس تصمیم سازی نهادهای دیگر صورت می گیرد، بدون اینکه هیچ مصوبه قانونی در این باره وجود داشته باشد.
از دید حق شناس بخش مهمی از اصلاح و شفاف سازی روندهای قانونی در مورد اینترنت و شبکه های مجازی بر عهده مجلس است. وی در این زمینه تصریح کرد: مجلس به عنوان مرجع اصلی قانون گذاری، در این حوزه هیچ مصوبه قانونی را نگذرانده است.
از سوی دیگر دبیری مهر نیز اعمال سیاست های محدود کننده را ناشی از انفعال دانست و نه فعالیت و برای بهبود این شرایط تاکید کرد: باید به سمت سیاست های فرصت محور و فعال برویم.
دبیری مهر با بیان اینکه به دور از برخوردهای محدود کننده، باید به دنبال ترویج اخلاق در فضای مجازی باشیم، افزود: به نظر من حوزه های علمیه باید به ایجاد کرسی های اخلاق در فضای مجازی مبادرت ورزند و در این زمینه فعالیت کنند، زیرا فضای مجازی هم مانند فضای حقیقی نیازمند قواعد ومقررات زیست اجتماعی است.
سخن آخر اینکه اصل فیلترینگ گرچه اصلی قابل دفاع است و برای آرامش خاطر و مصون نگاه داشتن جامعه از آسیب های اخلاقی مفید است، اما نباید از یک سو تبدیل به تنها ابزار در این زمینه شود و از سوی دیگر ابعاد آن به قدری فربه بشود که دسترسی مردم را به فناوری های نو محدود کند و بار خاطری برای آنها شود.