شهر مکه و به ویژه مسجد الحرام آن در دوره‌های اخیر دگرگونی‌های زیادی به خود دیده و می‌بیند، به گونه‌ای که نمادها، معماری‌ها و فضاهای خاطره‌انگیز آن به سرعت در حال تغییر است، اما باز آن چه هم چنان چشم‌ها را خیره می‌کند و دل‌ها را به لرزه در می‌آورد، بنای ساده و بی‌آلایش کعبه است که هم چنان چهره تاریخی خود را حفظ کرده و میان مسلمان امروزی و همه موحدان پیشین پیوند برقرار می‌کند و زائر حرم خود را، به دنیای بزرگ یگانه‌پرستی می‌کشاند.
در مکه، که نقطه نقطه آن تاریخ و خاطره است، دیدن چند مکان مهم برای زائر امروزی میسر و به اختصار در باره آن سخن گفته می‌شود:
۱- مسجد الحرام
زائر حرم الهی پس از احرام در مسجد شجره که در مرز شهر مدینه و سرزمین مکه قرار دارد (در آخر شهر مدینه) تابع شرایطی به سوی مکه حرکت می‌کند تا اعمال عبادی و مناسک شرعی را به جای آورد. او پس از آمادگی وارد مسجد الحرام می‌شود تا طواف خود را که هفت دور گشتن به دور خانه خدا است، به جای آورد. مسجد الحرام در نگاه اولیه بنایی با چشم‌انداز سنتی و زیباست که طراحی هنری بناهای قرار گرفته در اطراف مطاف (منطقه اطراف کعبه که حاجیان در آن طواف را انجام می‌دهند و از اطراف خود نزدیک به دو متر پایین‌تر است) ذهن هر کسی را با عالم معنا پیوند می‌زند. این که در این مکان چه رازی وجود دارد که با همه سادگی‌اش آدمی را متوجه معنویت تجربه نشده‌ای می‌کند به آسانی قابل بیان نیست و شاید این راز از حکمت الهی خبر می‌دهد که چگونه خانه خود را آرام‌بخش دل‌ها و جهت‌دهنده اذهان به سوی آسمان قرار داده است؛ همان گونه که حضرت ابراهیم از خدا خواسته بود تا این سرزمین بی آب و علف را مورد توجه آدمیان قرار دهید به گونه‌ای که دلشان هوای آن جا را کند و به واقع نیز چنین است. زائر حرم قدسی چون به این مکان وارد می‌شود و تا چشمش به خانه ساده و بی پیرایه کعبه می‌افتد ناخود آگاه بر زمین می‌افتد و اشک‌ریزان سجده شکر به جای می‌آورد و این عمل البته قبل‌ترها توسط ایرانیان انجام می‌شد یا لااقل ایرانی‌ها بیشتر از دیگر ابراز خضوع و خشوع می‌کردند، اما امروزه این سنت معنوی آن چنان فراگیر شده که گویی خود از مناسک حج و عمره است.
مسجد الحرام با همه سادگی‌اش، تاریخی دیرینه دارد؛ کعبه با چهار گوشه مهمش که به ارکان اربعه، یعنی رکن حجر الاسود، رکن عراقی، رکن شامی (این دو رکن در طرف حجر اسماعیل قرار دارند) و رکن یمانی که بوسه‌گاه نبی مکرم اسلام(ص) و دیگر شخصیت‌های بزرگ معصوم و صحابه است، شهرت دارد، خاطره ابراهیم، اسماعیل و هاجر و پیش‌تر از آنان از حضرت آدم و حوا داستان‌هایی را با خود دارد و در ادوار بعدی که آکنده از جریانات مهم است، به ویژه در عهد اسلامی که یادآور سیره پر فراز و نشیب رسول اعظم است. هم چنین حجر اسماعیل در آن جاست که برابر روایات اسلامی نماز گزاردن در آن از اهمیت بالایی برخوردار است، همان جایی که در بین ایرانیان، به «زیر ناودان طلا» شناخته شده است. در این مکان، برابر دسته‌ای از روایات، شماری از پیامبران مدفونند و هم چنین قبر اسماعیل و مادرش هاجر در آن قرار دارد. مقام ابراهیم، جایگاهی که ابراهیم پیامبر بر آن پای نهاد تا دیواره کعبه را بالا ببرد، و چاه زمزم که البته امروزه به کناره مطاف هدایت شده از دیگر آثار ارزشمند این مسجدند، مسجدی که در طول تاریخ بارها و بارها مورد بازسازی و تعمیر و معماری واقع شده و تا سال اخیر، هنر عهد ممالیک و عثمانی را با خود داشته و هم اکنون برای توسعه و گسترش فضای طواف و عبادات وضع جدیدی را تجربه می‌کند و بر زائران معلوم نیست که چه خواهد شد، اما روشن است که حال و هوای سابق خود را از دست خواهد داد و امید است که فضای جدید هم چنان بتواند در ایجاد پیوند معنوی با میراث اسلامی کارآمد باشد.
۲- مسعی
حد فاصل دو کوه صفا و مروه که زائر حرم الهی برای انجام مراسم عبادی باید این فاصله را با آداب خاصی، هفت بار طی کند. این مسیر که امروزه مسطح و با سنگ زیبایی فرش شده و با سقف چشم‌نوازی پوشیده شده، در روزگار کهن چنین نبوده است و حاجی می‌بایست در سنگلاخ و زیر آفتاب این عمل را انجام می‌داد تا سنت هاجر را در کسب مایه حیات، آب، دنبال نماید. به راستی در کدام فرهنگ می‌توان عمل زنی را در به دست آوردن آب، این چنین مقدس دید که هر حاجی حرم الهی موظف به الگوگیری از آن و خودهمانندسازی با آن باشد؟ سعی بین صفا و مروه، با همه مشقت‌هایش، آرامش‌بخش است و تلاش‌آفرین و اگر آدمی اندکی با تأمل گام بردارد، گویی دغدغه‌های هاجر را به چشم درونش می‌بیند و صدای نفس‌هایش را با گوش جان می‌شنود و با احساس هم‌دلانه‌ای به سوی ملکوت پرواز می‌کند و واقعا حس می‌کند که گویی خداوند، همان‌گونه که برای رفع تشنگی اسماعیل، زمزم را نمودار کرد و بدین گونه پاداش هاجر را داد، نیاز بندگانش را برطرف می‌سازد و زمزمی در زندگیشان جاری می‌سازد. در کنار صفا، خانه ارقم بن ابی ارقم بود؛ محلی که رسول خدا اولین گردهم‌آیی‌های کوچک خود را در آن انجام می‌داد و نیز خانه ام هانی که برابر برخی از روایات، سفر آسمانی آن حضرت (معراج) از آن جا انجام شد. و البته اثری از آن امروزه وجود ندارد.
۳- کوه ابوقبیس
در بیرون مسعی و در امتداد ضلع حجر الاسود (جنوب شرقی مسجد الحرام) کوهی در قدیم وجود داشته که به زعم عربان پیش از اسلام نگه دارنده خانه خدا و پس از اسلام نیز هم چنان از اهمیت و قداست برخوردار بود. این کوه که پیامبراسلام(ص) دعوت رسمی و علنی خویش را در سال سوم بعثت از فراز آن پیش گرفت، در همیشه تاریخ اسلام مورد احترام مسلمانان قرار داشت، هر چند امروزه تنها کاخ ملک فهد بر فراز آن خودنمایی می‌کند، اما لااقل مثل دیگر کوه‌های تاریخی اطراف مسجد، به انگیزه عمران و آبادی یا توسعه، از بنیان برداشته نشد. زایران چون به مکه می‌روند، در کنار این کوه، خاطره‌هایی را بازگو می‌کنند، چنان که در نزدیکی آن، از محل ولادت پیامبر(ص) که به جای آن کتابخانه متروکه مکه مکرمه قرار دارد، محل زندگی آن حضرت و و دیگر بزرگان مثبت و منفی روایات و گزارش‌هایی را به یاد می‌آورند و نیز شعب ابی طالب، درهای که پیامبر و بنی هاشم سه سال (از سال ۷ تا ده بعثت) را در آن با سختی و رنج، اما با استقامت و بردباری پشت سر گذاشتند و با کوتاه آمدن مشرکان از تصمیمات خویش، مجدد به میان مردم بازگشتند. از این نقطه البته چیزی که نشان از قدمت تاریخی باشد وجود ندارد، ولی خاطره‌های آن هم چنان مایه پیوند معنوی میان مسلمان امروزی با مسلمانان اولیه است.
۴- جبل النور
در اطراف مکه (شمال شرق مسجد الحرام)، کوه بلندی قرار دارد که در گذشته از فراز آن مسجد الحرام به خوبی پیدا بود، گر چه امروزه به سبب ساختمان‌های بلند، به خصوص بنای بزرگ برج ملک عبدالعزیز که بین ایرانی‌ها به برج ساعت شهرت دارد و وجودش در کنار کعبه پرسش‌برانگیز و مایه شگفتی است، نمی‌توان به آسانی گلدسته‌های مسجد الحرام را دید، اما در عین حال نور و نورانیت کعبه دیدنی است. این کوه یاد آور آغاز پیامبری پیامبر اسلام است، چون از بالای همین کوه و غار حراء که بر نزدیک قله آن قرار دارد، وحی الهی بر آن حضرت نازل شد و بعثتش آغاز شد. در این غار بود که فرشته الهی، جبرئیل فرمان خداوند را برای پیامبر(ص) آورد: اقرأ باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق و ....برخی از زائران این همت را دارند تا برفراز کوه بروند و از نزدیک، فضای معنوی آن نقطه را تنفس کنند و امروزه زائران ترکیه به مثابه یکی از سنت‌های مهم به آن می‌نگرند و گاه به صورت کاروانی، با همه سختی‌ها، از این کوه بالا می‌روند تا در محل نیایش رسول خدا، دمی نیایش کنند، سنتی که باز توسط شیعیان ایران بناگذاری شد.
۵- کوه ثور
کوهی دیگر در اطراف مکه (جنوب شرقی مسجد الحرام) که غار ثور در آن قرار دارد؛ غاری که پیامبر خدا(ص) در ابتدای سال ۱۴ بعثت و به دنبال تصمیم سخت مشرکین علیه آن حضرت که به توطئه دارالندوه مشهور است، از خانه خویش بیرون آمد تا به سوی یثرب هجرت کند و در گریز از دست مشرکان، سه روز را در این غار پنهان بود و مشرکان در جستجوی آن حضرت تا نزدیکی غار پیش آمدند به گونه‌ای که ابوبکر که در این سفر ایشان را همراهی می‌کرد، می‌گوید صدای پای جستجوگران را می‌شنیدیم، ولی خداوند آنان را باز داشت و نتوانستند به آن حضرت دست یابند. غار ثور، در طول تاریخ به عنوان پناه‌گاه و حافظ جان پیامبر(ص) مورد احترام مسلمانان است و بازدید از آن را، هر چند از دامنه کوه و از راه دور، برای خود مغتنم می‌شمارند. قابل ذکر است که به هنگام خروج شبانه پیامبر(ص) از خانه، امام علی(ع) به جای حضرتش خوابید تا مشرکانی که از بیرون خوابگاه آن حضرت می‌پاییدند و منتظر فرمان هجوم بودند، از رفتن آن حضرت آگاه نشوند و بدین گونه امام جان خویش را در معرض خطر قرار داد تا جان پیامبر را حفظ کند، عملی که در تاریخ به لیلة المبیت شهرت یافته است.
۶- جبل الرحمه و عرفات
در ایام حج واجب، حاجیان نیم روزی (نهم ذی حجه از ظهر تا غروب) را در سرزمینی فراخ به نام عرفات که در شرق یا جنوب شرقی مکه واقع است، توقف می‌کنند و آن گاه به سوی مشعر و منا می‌روند تا اعمال خود را پی بگیرند. این عرفات در دامنه کوهی نه چندان بلند به نام جبل الرحمه قرار دارد که زائران در غیر موسم حج برای بهره‌گیری از فضای معنوی این سرزمین سفری به این نقطه می‌کنند و گاه نمازی می‌گزارند. بر اساس برخی از روایات این سرزمین محل بازشناسی آدم و حوا، یا محل شناخت حقیقت یا جای اعتراف گناه کاران به گناه است و به همین سبب چنین نامی گرفته است. به هر روی هر کسی پای در این مکان می‌گذارد، احساس خاصی پیدا می‌کند و گویی به راستی معنویت حاکم آدمی را فرا می‌گیرد و حس بخشودگی در درون انسان تحریک می‌شود، چنان که در روایت آمده است اگر فردی در این جا توبه کند، باید امید به پذیرش آن داشته باشد. پس از عرفات، مشعر و منا قرار دارد که محل تعقل و شعورورزی و نیز قربانی کردن تعلقات دنیایی است. منا، به ویژه، یادآر دل بریدگی ابراهیم از مهمترین تعلق دنیایی، یعنی فرزندش اسماعیل است، آن گاه که به فرمان الهی مأمور به قربانی کردنش شده بود و برای انجام آن شیطان به سراغش آمد، اما او با سنگی شیطان را فراری داد تا دستور خدا را محقق سازد و چه موفق از این آزمون بیرون آمد. حاجیان امروزه به پیروی از آن پیامبر، در منا قربانی می‌کنند و به صورت نمادین بر شیطان سنگ می‌زنند. در غیر موسم حج و در مواقع عمره گزاری، زائران به صورت گذرا از این نقطه‌ها نیز دیدن می‌کنند.
۷- قبرستان ابوطالب
در بخش شمال شرقی مسجد الحرام قبرستانی است تاریخی که قدمت آن به پیش از اسلام بازمی‌گردد. این آرامگاه در میان عربان به قبرستان معلاة یا حجون شناخته شده، اما در بین ما به قبرستان ابوطالب؛ چون در این خاموش خانه قبر بزرگ مرد تاریخ اسلام حضرت ابوطالب پدر بزرگوار امام علی(ع) و حامی جدی پیامبر خدا(ص) قرار دارد. بدیهی است که وجود چنین شخصیتی برای شیعه‌ها موجب می‌شود تا برای عرض ادب و ارادت به سوی آن کشانده شوند و دعایی زمزمه کنند. هم چنین در این وادی خاموشان، قبر اجداد رسول خدا، عبدالمطلب و هاشم و نیز همسر ارجمند آن حضرت، خدیجه بزرگ و نیز پسرانش قاسم و طاهر و شاید طیب آرمیده‌اند و گذشته از این، دسته‌ای از دیگر بزرگان از جمله شخصیت‌هایی از ایران در این وادی به خاک سپرده شده‌اند، از این رو مایه احترام و بازدید زائران است. قبرستان ابوطالب در کنار پل حجون قرار دارد، جایی که جمعی از زائران ایرانی در سال ۶۶ توسط سعودیان کشته شدند، بی آن که هیچ تاوانی را در قبال آن پرداخته باشند!
۸- مسجد تنعیم
در ورودی مکه از طرف مدینه یا در مرز خروجی شمال مکه و در ده کیلومتری کعبه، مسجدی قرار دارد که حاجیان مکه برای محرم شدن به آن جا می‌روند، چنان که زائران ایرانی برای عمره مجدد به آن مسجد می‌روند و از آن جا احرام بسته و عمره‌ای را از نو به جای می‌آورند. این مسجد که گویی به اعتبار نام درختی که در آن جا بود، چنین نام گرفت و به نام مسجد عایشه نیز شناخته می‌شود، از مساجد زیبای مکه است و روزانه جمعیت زیادی از زائران را در خود جای می‌دهد. در قدیم مسجدی به نام امام علی(ع) نیز در این مکان وجود داشت که امروزه اثری از آن نیست.
مکه هم چون مدینه، پر از تاریخ و خاطره است و نقطه نقطه این سرزمین یادآور سختی‌های و شادمانی‌های بزرگ مردان و بزرگ زنانی از تاریخ بشر، خصوصا در دوره اسلامی است و هر کس به این دیار پای می‌نهد کافی است اندکی به اطراف خود بنگرد و گوش جانش را با همهمه ملکوتیان همراه سازد، آ نگاه چیزهایی می‌شنود و می‌بیند که ئر هیچ نقطه دیگر دیده نمی‌شود، به همین جهت است که یک رکعت نماز در این سرزمین با هزاران رکعت در جای دیگر برابری می‌کند. امید آن که با شعور و معرفت به این دیار وارد شویم.
مدینه در آینه چشم زائر امروزی
به رغم
همه تغییرات صورت گرفته در شهر مدینه، هم چنان خاطره‌های تاریخی و دینی آن
چشم و دل آدمی را خیره می‌کند و هیچ مسلمانی نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد.
این نوشته برای آنان که توفیق زیارت حرم رسول خدا(ص) را داشته‌اند یا زائر
آن خواهند شد، عرضه می‌شود تا آگاهی کامل‌تری به دست آورند.
به بهانه مراسم عمره که در بسیاری از ایام سال رواج دارد، نامناسب نیست به کوتاهی تصویری از مدینه و در فرصتی دیگر از مکه عرضه شود، هر چند بر نویسنده آشکار است که در خصوص این دو مکان مقدس، هم در متون کهن و هم در تحقیقات امروزی گفته‌ها و نوشته‌های فراوانی وجود دارد، اما از منظر یک زائر و به عنوان راهنمای کوچک، این مختصر جاذبه و فایده خود را خواهد داشت.
خداوند بزرگ در قرآن مجید، علاوه بر آن که مسلمانان را به تبعیت از فرمان‌ها و احکام پیامبر(ص) دعوت کرده، از آنان خواست تا ایشان را به عنوان الگوی زیست مسلمانی فراراه خویش قرار دهند؛ دستوری که از همان آغاز پیروانش را به شناخت ریزه‌های کاری‌های زندگی حضرتش کشانده تا پا در جای پای وی گذارند و هم چو ن ایشان پیش روند. شناخت فضاها، اقدامات و کنش‌های آن حضرت از این منظر اهمیت به سزا داشته و دارد، از این رو زائران حرم قدسی، در شهر مدینه عموما چند جا را مورد عنایت قرار می‌دهند و حتی برخی از این جاهای زیارتی که در پیش، در محدوده بدعت ایرانی! شمرده می‌شد امروزه با بالا رفت آگاهی مسلمانان حکم سنت دینی یافته و در موارد بسیاری مورد پذیرش همگان واقع شده است. مهمترین آن‌ها عبارتند از:
۱- مسجد نبوی
اول نقطه‌ای که زائر مدینه با آن رابطه برقرار می‌کند، مسجد دل‌نواز نبوی است؛ مسجدی که با همه توسعه‌ها و گستردگی‌هایش هم چنان یادآور بنایی است که در عهد پیامبر اسلام(ص) و با تدبیر و همراهی خود آن حضرت و همت مسلمانان اولیه بنا شده بود. این مسجد گذشته از این که خاطره‌های حضور، خطبه‌ها، نشست‌ها و رفت و آمدها و سیاست‌گری‌های آن حضرت و برخی از خلفای بعدی را در خود دارد، از کوشش‌ها و فعالیت‌های علی(ع)، دغدغه‌ها و نگرانی‌های فاطمه(س) و رفت و آمدهای حسنین(ع) خبر می‌دهد. هم چنان که پیکر مطهر نبی مکرم را نیز در خود جای داده است. البته قبر ابوبکر و عمر نیز در همانجا قرار گرفته‌اند و بنا برآن بود که وجود مبارک حضرت امام حسن(ص) هم در آن جا باشد که با مخالفت شدید مروان اموی و همراهی برخی دیگر، در نهایت به خاک بقیع سپرده شد. مسجد نبوی علاوه بر این‌ها، با داشتن محراب، مأذنه (محل اذان بلال حبشی که به صورت نمادین جای آن محفوظ است)، ستون‌های تاریخی توبه، حرس، قرعه، وفود، تهجد و برخی از نشانه‌های تاریخی دیگر و به ویژه قطعه‌ای از بهشت که حد فاصل بیت رسول خدا(ص) و منبر آن حضرت است، درهای ورودی حرم چون باب السلام، باب بقیع، باب النساء و باب جبرئیل، حال و هوای خاصی به زائر می‌بخشد، به گونه‌ای که وقتی وارد آن می‌شود ناخود آگاه قلبش به لرزه می‌افتد، چشمانش پر از اشک و لبانش به نیایش و زمزمه باز می‌شود و تحت تأثیر فضای معنوی و ملکوتی آن، گویی در انتظار شنیدن سخن پیامبر(ص) است. عظمت و بزرگی مسجد النبی را در شکل و شمایل ظاهری، معماری و هنرمندی‌های آن نیز می‌توان دید؛ معماری زیبایی که از قرون کهن به یادگار دارد و آمیزه‌ای از سنت‌های اسلامی، بیزانسی و اسپانیایی است، به گونه‌ای که حتی انسان غیر معتقد را مسحور خود ساخته و در اندیشه فرو می‌برد. ستون‌های زیبا، رنگ‌های چشم‌نواز، سقف بلند و آسمانی، و فراخی و گستردگی فوق‌العاده همه و همه از هر انسانی دل می‌برد و او را وارد دنیای دیگر می‌کند. سکوت حاکم بر محیط، جز آن چه از زمزمه‌ها بر می‌خیزد، فرصت تأمل و تفکر بیش از پیشی را به آدمی می‌دهد که در کمتر جایی مشابه آن را می‌توان یافت. فضای بیرون مسجد و صحن مسطح و چشم‌نوازش خود دنیای دیگر است؛ دریایی بی‌کران با سنگ‌های سفید و براق، همراه با رفت و آمدهای زائران در رنگ‌ها، تیپ‌ها و لباس‌های گوناگون، محشری است عاشقانه.
۲- قبرستان بقیع
در کنار حرم نبوی، به فاصله کمتر از یک صد متری شرق آن، آرامگاه بقیع قرار دارد که هر زائری در اولین فرصت به سوی آن می‌رود تا از تاریخ نهفته در آن خاطره‌ای را مرور کند. قبرستانی که قدمت آن به پیش از اسلام بر می‌گردد و با همه وسعت اندکش هم چنان جنازه‌هایی را در آن دفن می‌کنند. این نویسنده خود در دفن جنازه‌ای حاضر بود و دید که وقتی قبر را کندند استخوان ترقوه و بازویی بیرون آمد که هنوز سالم بود. به هر روی این قبرستان هنوز زنده است، اما آن چه از تاریخ را در خود جای داده بسیار مهم است. قبر چهار امام بزرگوار شیعه، حضرت امام حسن، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع)، قبر عباس عموی پیامبر(ص)، قبر فاطمه بنت اسد، مادر امام علی(ع و به روایتی قبر حضرت فاطمه(س) در آن است. برای این قبور تا سالیان اخیر جایگاه و مقبره باشکوه بود که تابع سیاست‌های حاکم سعودی از بین برده شد. به علاوه قبور برخی از همسران، دختران و وابستگان پیامبر(ص)، برخی از صحابه و راویان بزرگ، برخی از ائمه فقهی اهل سنت، برخی از شهدای احد و دسته‌ای دیگر از بزرگان و علما در دوره‌های بعدی، همه و همه موجب شده تا این قبرستان که با سنگ‌های نخراشیده و نتراشیده نشانه‌گذاری شده، محل توجه همه مسلمانان شود تا از فضای معنوی آن بهره برده و از تاریخ آن عبرت گیرند. با این که عده‌ای از مأمورین سعودی به بهانه امر به معروف و نهی از منکر در نقطه نقطه بقیع ایستاده و مردم را از رفت و آمد برحذر می‌دارند، ولی زائران گویی در عالم دیگر سیر می‌کنند و هم چنان به راه خود ادامه می‌دهند و زمزمه کنان از مسیرهای میان قطعات خاکی قبرستان می‌گذرند.
۳- مساجد مناخه
در ضلع جنوب غربی مسجد پیامبر(ص) و در مناخه (باراندازگاه کاروان‌ها- پایانه شتران)، چند مسجد از دیر باز وجود داشته که هم اکنون سه تای آن باقی است که ایرانیان به دیدن و زیارت دو تای آن‌ها، یعنی مسجد غمامه و مسجد امام علی(ع) و برادران سنی به زیارت یکی، یعنی مسجد غمامه می‌روند و از مسجد ابوبکر کسی دیداری نمی‌کند و تا دو سال پیش مسجدی به نام عمر بود که هم اکنون تخریب شده است. روحانیونِ کاروان‌ها معمولا برای این مکان‌ها به نقلِ روایاتی روی می‌کنند تا زائران بیش از بیش با فضای معنوی آن رابطه برقرار کنند. مسجد امام علی(ع) که هم چون دیگر مساجد در دوره ملک فهد بازسازی شده، در محل مسجدی است که از قدیم به عنوان نمازگاه آن حضرت شناخته بود. البته روایت‌ها در این باره مختلف است، به روایتی امام نماز عیدی را در این جا خواند یا به هنگامی که امکان نماز گزاردن در مسجد نبوی فراهم نبود، در این مکان نماز به پای داشت. به هر روی، مناخه مسجدی به نام حضرتش دارد که برای شیعیان حال و هوایی دارد، هر چند امروزه در آن بسته است و رو به خرابی می‌رود و از یک سال پیش مأموری نیز در کنار آن ایستاده که مانع توقف زائران و توضیح راهنمایان می‌شود. مسجد غمامه که برای نماز گشوده می‌شود، باز با محدودیت ایستادن و توضیح دادن مواجه است. این مسجد، چنان که از نامش(غمامه= ابر) پیداست، برابر پاره‌ای از روایات نماد اعجاز نبوی است. گفته‌اند در زمانی مدینه دچار خشک‌سالی شد و مردم در سختی در افتادند و به ناچار از رسول خدا(ص) خواستند تا به دادشان برسد. پیامبر(ص) دست به دعا برداشت و هنوز چیزی نگذشته بود که ابری بر فراز وجود مبارک آن حضرت پدیدار شد و باران رحمت الهی باریدن گرفت. مسلمانان در محل دعا و بارش، مسجد غمامه را به یادگار نگه داشتند.
۴- مسجد مباهله
مکانی اختصاصی برای زیارت شیعیان ایرانی است که در فاصله بیش از یک کیلومتری مسجد نبوی و تقریبا در سوی شمال شرقی آن قرار دارد. این مسجد که امروزه به نام الاجابه نام‌گذاری شده، برابر برخی از روایات محل ملاقات خاص پیامبر(ص) با مسیحیان نجران بود. مسیحیان که در پذیرش حقانیت دین اسلام تردید داشتند، به حکم قرآن به مباهله (نفرین یک دیگر بر اساس باورهای دینی) دعوت شدند و در این مسیر، رسول خدا(ص) با امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین(ع) پیش آمد و وقتی بزرگان مسیحی این چهره‌ها را دیدند جرأت مباهله را از دست دادند و خود را کنار کشیدند. در اقدام رسول خدا(ص) که برابر وحی انجام شده بود، امام علی (ع) به منزله نفس و خود پیامبر، فاطمه به مثابه زنان آن حضرت و حسنین (ع) به عنوان فرزندان ایشان معرفی شدند و طبعا شیعیان به بهانه این مکان حقانیت طریق خویش را گوش زد می‌کنند.
۵- مسجد قبا
مسجدی در شش کیلومتری جنوب مسجد النبی و در مسیر هجرت پیامبر(ص) از مکه به یثرب(مدینه) واقع است که در سال چهاردهم بعثت و به دستور ایشان و در محله بنی عمرو بن عوف بنا شد و تا زمانی که رسول خدا(ص) برای رسیدن حضرت علی(ع) و فواطم (فاطمه ها) از مکه، در آن انتظار کشید، در آن مسجد نماز می‌خواند و چون اولین مسجدی بود که در اسلام شکل گرفته بود، همیشه مورد عنایت آن حضرت قرار داشت و آورده‌اند پس از این که رسول خدا به مرکز شهر مدینه رفت و در آن جا مستقر شد، هم چنان برخی از روزهای هفته یا به طور مشخص روزهای دوشنبه را پیاده به مسجد قبا می‌آمد و در آن جا نماز می‌گزارد و دیگران را نیز به توجه به آن جا دعوت می‌فرمود، چنان که روایت است که فرمود هر کس در خانه خویش طهارت کند و به مسجد قبا در آید و دو رکعت نماز بگزارد، پاداش کسی را دارد که عمره‌ای به جای آورد. این مسجد به همین سبب همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و می‌باشد. بنای امروزی آن از زیبایی و عظمت خاصی برخوردار است به گونه‌ای که به راستی آدمی را با خود همراه می‌سازد.
۶- مساجد سبعه
هفت مسجد در منطقه نبرد احزاب وجود داشت که که شش تای آن‌ها در کنار یک دیگر و دیگری با فاصله بنا شده بود. این هفت مسجد، به نام‌های مسجد فتح، مسجد سلمان، مسجد امام علی(ع)، مسجد فاطمه(س)، مسجد ابوبکر، مسجد عمر و مسجد دورتر به نام قبلتین یا بنوسلمه بود که مساجد امام علی(ع) و ابوبکر به جهت قرار گرفتن در توسعه میدان، تخریب و مساجد فتح و سلمان مسدود که البته بسیار کوچک و قدیمی‌اند، مسدود شدند، چنان که دو مسجد فاطمه(س) و عمر پیش از این‌ها بسته بودند و بیشتر وقت‌ها اجازه بازدید داده نمی‌شد و الان نیز نمی‌شود. با تخریب این مساجد، مسجد بزرگی در کناره کوه ساخته شد که هنوز نامی بر آن گذاشته نشده، اما در زبان‌ها به نام مسجد خندق یا احزاب جاری است. به هر روی مسجد فتح که در بالای تپه‌ای قرار دارد، محل استقرار پیامبر(ص) در فرجامین روزهای نبرد خندق بود که خبر پیروزی مسلمانان را در آن جا به حضرتش دادند و آن حضرت به شکرانه آن، در آن جا نمازی به جای آورد که بعدها مسلمانان به تبعیت از آن حضرت و برای بهره‌گیری از فضای معنوی آن در نماز آن جا اصرار می‌ورزیدند با این که مکان بسیار کوچکی بود. مسجد سلمان به احترام نقش وی در طراحی نبرد و پیشنهاد کندن خندق بنا شده بود و نماز خواندن در آن جا یاد و بزرگی وی را به یاد می‌آورد، چنان که مسجد امام علی(ع) از نقش بی بدیلش در شکست پهلوان عرب پرده بر می‌داشت و هر مسلمانی با حضور در این مساجد، خاطره تاریخ جنگ را و عظمت افراد را مرور می‌کرد. قابل ذکر است که جنگ احزاب، سومین جنگ بزرگ مشرکین، یعنی بعد از بدر و احد بود که در سال پنجم هجری علیه مسلمانان رخ داده بود. در این هجمه همه گروه‌های مختلف مکه با هم دستی هم و با پشتوانه و تشجیع یهودیان وارد عمل شده بودند تا برای همیشه پیامبر و اسلام و مسلمانان را از بین ببرنذ، اما کندن خندق به پیشنهاد سلمان فارسی، شجاعت بی نظیر امام علی و پایمردی‌های بیرون از وصف وی و نیز پشت‌کاری و استقامت اصحاب رسول خدا(ص) در نهایت شکست مشرکین را رقم زد، با این که خسارت‌هایی متوجه مسلمانان گردید. این جنگ آخرین جنگ بزرگ مشرکان بود و پس از آن دیگر این مسلمانان بودند که به طراحی چگونگی داد و ستد با مشرکین دست می‌زدند.
۷- مسجد قبلتین
مسجدی جزو مساجد هفت گانه شمرده می‌شود، در غرب مدینه قرار دارد و از آن رو که در این مسجد قبله مسلمانان تغییر یافت به این نام خوانده شد. مسلمانان تا سال دوم هجری یا هفدهمین ماه از هجرت هم چنان به سوی بیت‌المقدس که قبله‌گاه یهودیان بود، نماز می‌گزاردند و این امر زبان یهودیان را دراز کرده بود تا مدعی برتری دین خویش شوند. پیامبر خدا(ص) از این نگاه دل خوش نبود و در انتظار تعیین تکلیف از سوی خدا بود و روزی در در مسجد ابوسلمه نماز می‌خواند، آرزوی وی برآورده شد و خداوند بدو فرمود تا چهره خویش را به سوی مسجد الحرام برگرداند و در هر جا که هستند به طرف آن نماز بخوانند، بدین گونه قبله‌گاه مسلمانان مستقل شد و چون رسول خدا نمازی را یا بخشی از نمازی را در این مسجد به سوی بیت‌المقدس و نماز دیگر را در همان روز یا بخشی دیگر از نماز را به سوی مسجد الحرام خواند، این مسجد به ذو قبلتین شهرت یافت.
۸- منطقه احد
در شمال مدینه و در شش کیلومتری مسجد نبوی منطقه احد قرار دارد؛ منطقه‌ای که دومین نبرد مشرکین علیه اسلام، بعد از بدر در آن جا رخ داد. این جنگ که در سال سوم هجری پدید آمده بود به شکست مسلمانان خاتمه یافت، چون از یک سو مشرکین با هدف و فرماندهی قوی وارد شده بودند و از طرف دیگر در میان مسلمانان سستی پیش آمده بود؛ عبد الله بن ابی بن سلول رییس منافقان با حدود سیصد تن از افراد از میانه راه به بهانه این که جنگی رخ نخواهد داد، بازگشتند، گروه تیراندازان که به فرمان پیامبر(ص) و با فرماندهی عبدالله بن جبیر بر فراز جبل الرماة جای گرفته بودند، برای جمع غنیمت پست خویش را ترک کردند و با شهادت عبدالله، مشرکان توانستند کوه را دور بزنند و مسلمانان را در محاصره بگیرند، شایعه کشته شدن پیامبر و فرار برخی از بزرگان اصحاب و شهادت حضرت حمزه و دیگر عوامل در این شکست دخیل بود. به هر حال مسلمانان در این نبرد نابرابر بیش از هفتاد کشته دادند، به میزان کشتگان مشرکان در جنگ بدر که در سال دوم هجری رخ داده بود. مشرکان پس از این پیروزی و به تصور این که پیامبر(ص) را از پای درآوردند با گرفتن غنیمت صحنه را ترک کردند، اما پیامبر (ص) برای نشان قدرت مسلمانان و ایجاد خوف همان شب مسلمانان را به رغم خستگی خسته و جراحت‌های سخت به تعقیب مشرکان کشاند که به شدت موجب ترس آنان شد (غزوه حمراء الاسد). منطقه احد گذشته از این خاطره جنگی و استقامت و شجاعت بیش از حد علی(ع)، پیکر چند شهید را در خود جای داده است که مهمترین آن‌ها حمزه عمو و برادر رضاعی پیامبر(ص) است، کسی که اسلام با ورود وی جانی تازه گرفت و به همین سبب رسول خدا سخت اندوهگین شد و زنان مدینه را به گریستن برای او ترغیب کرد. هم چنین قبر عبدالله بن جبیر فرمانده بزرگ مسلمانان و مصعب ابن عمیر از قاریان و اولین مبلغان اسلام در مدینه در این سرزمین است، گر چه آثار قبورشان روز به روز کمتر و کم رنگ‌تر می‌شود.
۹- مسجد ضرار
دیگر آثار بسیار که یا امروزه اثری از آن‌ها نیست یا امکان دیدنشان میسر نمی‌شود، مثل مسجد بنات بنی نجار، مسجد بنی قریظه، مشربه ام ابراهیم و مناطقی چون بدر، موته و تبوک و فدک خود مبحثی دیگر است، اما نمی‌توان از مدینه و پیامبر(ص) سخن به میان آورد از مسجد ضرار یادی نکرد. این مسجد توسط جمعی از منافقین در بحبوحه جنگ تبوک در سال نهم هجری بنا شده بود به بهانه این که افراد ناتوان و محتاج در شب بارانی و زمستان بتوانند در آن نماز گزارند و دوری راه آنان را از فیض اقامه در مسجد باز ندارد، اما در واقع اقدامی در رقابت با بنی عمرو بن عوف بود که مسجدشان در قبا اهمیتی ویژه نزد پیامبر(ص) و مسلمانان یافته بود. بانیان مسجد پس از اتمام کار از رسول خدا خواستند تا در آن نماز کند و آن حضرت که مشغول آماده‌سازی جنگ تبوک بود آنان را به زمان دیگر حواله داد و آنان که خود را پیروز می‌پنداشتند به تضعیف مسلمانان روی کردند و مسجد خود را به رخ آنان می‌کشیدند به زعم آن که توانستند در عرصه مظاهر دینی پیش افتند، اما غافل از آن که خداوند این مسجد را مایه ضرار و کفر و تفرقه خواند و پیامبر را به تخریب آن فرمان داد و آن حضرت نیز افرادی را به سوی آن فرستاد تا منهدمش سازند و بدین گونه درس بزرگی برای همیشه تاریخ بر جای ماند که حتی اگر مهمترین مظهر دیانت بخواهد مایه رقابت و تفاخر و در نهایت تفرق جامعه گردد، نباید بر زمین بماند.
۱۰- مسجد شجره
مسجدی که در ابتدای حرم مکه و در جنوب مدینه قرار دارد. این مسجد یکی از میقات‌های شش گانه مکه است. وقتی حاجیان یا عمره گذاران از بیرون مکه بخواهند به سوی آن بروند، باید در یکی از آن‌ها لباس مخصوص مهمانی الهی (احرام) که برای مردان دو تکه ساده و ندوخته بیش نیست، بر تن کنند و زائرانی که از مدینه به سوی مکه می‌روند در این مسجد که به ذو الحلیفه نیز شناخته است، محرم می‌شوند، مسجدی که رسول خدا (ص) برای رفتن به مکه چند بار از آن جا و در زیر درخت بلندش احرام بست و مسلمانان نیز به تبعیت از سنت آن حضرت چنین می‌کنند و پس از محرم شدن به سوی مکه حرکت می‌کنند و تا زمان انجام اعمال تعریف شده و واجب، از دسته‌ای از کارها اجتناب می‌کنند و پس از اتمام مناسک احترامی دیگر می‌یابند. مسجد شجره همانند دیگر مساجد در زمان ملک فهد باز سازی و گسترده شد تا گنجایش زائران بسیار را داشته باشد.
این مختصر واگویه‌ای برای ارتباط آسان‌تر با مدینه است که در نگاه اولیه، زائر حریم قدسی با آن مواجه می‌شود، اما واقعیت آن است که همه نقاط این شهر خاطره است. کافی است چشم بینایی در آن بنگرد تا زندگی نبی مکرم اسلام(ص) و اهل بیت(ع) و اصحاب پاک باخته آن حضرت را در آن ببیند و گوش شنوایی که سخنان و فریاد هایشان را بشنود و قلبی که حقیقت اسلام حضرتش را دریابد.