صراط: 61 سال پس از واقعه 16 آذر 1332 ( شهادت سه دانشجوی دانشکده فنی دانشگاه تهران در اعتراض به دولت کودتا به خاطر تجدید رابطه با انگلستان و در آستانه سفر ریچارد نیکسون معاون رییس جمهوری وقت آمریکا به تهران) نکته ناگفته ای باقی نمانده که قصد تکرار آن در میان باشد اما خالی از لطف نیست که با توجه به احیای این روز پس از روی کار آمدن سید محمد خاتمی و حضور مجدد یک رییس جمهور در روز 16آذر و نه روزی دیگر، 16 سال قبل از روحانی را با سالگرد 16 آذر همراه شویم و 16 آذرهای دوران هشت ساله اصلاحات و 16 آذرهای هشت سال دولت مهرورزی و حضور و غیبت های دو رییس جمهور- خاتمی و احمدی نژاد- در جمع دانشجویان را مرور کنیم.
اهمیت احیای 16 آذر از76 به بعد به این سبب است که این روز بیش از آن که صبغه آکادمیک و دانشگاهی داشته باشد رنگ و بوی سیاسی دارد و طبعا در دولتی که با شعار توسعه سیاسی بر سر کار آمده بود نمود بیشتری یافت تا دولت های قبلی که دل مشغول سازندگی و جنگ تحمیلی بودند.
خاصه این که در آذرماه مناسبت دیگری نیز هست که به عنوان روز وحدت روحانی و دانشجو نام گذاری شده و یادآور ترور دکتر محمد مفتح رییس دانشکده الهیات دانشگاه تهران در 27 آذر 1358 به دست گروه فرقان است. چهره ای که هم روحانی بود و هم دانشگاهی و از این حیث جالب است که هم خاتمی و هم روحانی که دانش آموخته حوزه و دانشگاه هستند 16 آذر را ترجیح دادند و محمود احمدی نژاد به جز سال های 85 و 91 چندان بر هیچ یک از این دو روز توقف نکرد هر چند در برخی سال ها دلایل موجهی چون سفر در میان بود و خاتمی هم دو سه باری شرکت نکرد.
- 16 آذر 1376 و در نخستین سالی که خاتمی به ریاست جمهوری رسیده بود، تهران به خاطر میزبانی سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (سازمان همکاری های اسلامی بعدی) تعطیل بود و امکان حضور رییس جمهور جدید در دانشگاه وجود نداشت. خاتمی اما درنخستین سالروز دوم خرداد و در سال 77 به دانشگاه تهران رفت و نطق مشهوری ایراد کرد که بخش هایی از آن در فیلم «بوی کافور- عطر یاس» بهمن فرمان آرا هم آمده است.
- 16 آذر1377 رییس جمهور وقت ایران (خاتمی) به دانشگاه رفت و از مشروطیت و جمهوریت گفت. این مراسم به شدت تحت تاثیر چند فقره قتل سیاسی قرار داشت و هنوز وزارت اطلاعات اطلاعیه مشهور درباره دخالت «برخی عوامل خودسر» در قتل فعالان سیاسی و فرهنگی – فروهرها و مختاری و پوینده- را صادر نکرده بود. در این سخنرانی بود که خاتمی گفت:« در پی قهرمان نباشید».
- 16 آذر 1378 حضور رییس جمهور در دانشگاه در حالی به دلیل بیماری به تعویق افتاد که سال قبل با تن تب دار به مراسم رفته بود. با توجه به واقعه کوی دانشگاه در همان سال و زندانی شدن عبدالله نوری و محسن کدیور فضای دانشگاه پر تنش بود. البته چند روز بعد بعد به دانشگاه علم وصنعت رفت. فضا انتخاباتی بود و در پیش بودن انتخابات مجلس ششم و بحث کاندیداتوری هاشمی رفسنجانی جامعه و دانشگاه را به شدت سیاسی کرده بود. سخنان او انتظار روزنامه های اصلاح طلب را که پر تعداد و موثر بودند برآورده نکرد اما اصل گفت و گو مورد استقبال قرار گرفت.
- 16آذر 1379 خاتمی در حالی در مراسم 16 آذر شرکت کرد که دانشجویان، نگران کاندیدا نشدن او برای دوره بعد بودند. توقیف شماری از مطبوعات در اردیبهشت همان سال فضای جامعه را تغییر داده بود و صدای رییس جمهور هم دیگر چندان به گوش مردم نمی رسید. هنگامی که حاضران شعار دادند: «افشا کن- افشا کن» او پاسخ داد: «مطلبی برای افشاگری ندارد.» این سخن به مذاق روزنامه محوری اصول گرایان بسیار خوش نشست و به استهزای کسانی پرداخت که مدام از خاتمی افشاگری می خواستند. از یک پاسخ دیگر او هم بسیار استقبال کردند: «شاید همه زندانیان سیاسی و مطبوعاتی بی گناه نباشند.»
- 16 آذر 1380 که اولین سال دور جدید ریاست جمهوری خاتمی پس از کسب 22 میلیون رای و بعد از واقعه 11 سپتامبر به حساب می آمد به دلیل تقارن با ایام سوگواری حضرت علی (ع) برگزار نشد ولی بعدتر دیدار محدودی با دانشجویان برگزیده داشت. در همین جمع بود که گفت: «از سکوت دانشگاه نباید شادمان بود.» و جمله ای که روزنامه ارگان صدا و سیما به عنوان تیتر برگزید: باز هم می گویم اعتدال.
- 16 آذر 1381 رییس جمهور در مراسم روز دانشجو حاضر نشد. پیش از آن هم خود گفته بود: «فکر نمی کنم امسال 16 آذر جایی بروم. البته همیشه مخلص دانشجویان هستم و با آنان گفت و گو می کنم و ان شاء الله در موقع مقتضی دیدار و گفت و گو خواهم داشت.»
آن زمان حدس زده شد که به دلیل ارایه دو لایحه «اصلاحات انتخابات» و «تبیین اختیارات» نمی خواست فضا رادیکال شود و در حال رایزنی بود. پیش تر در پاسخ به این پرسش که اگر شورای نگهبان دو لایحه مشهور به لایحه های دو قلو را رد کند چه خواهید کرد به طعنه پاسخ داده بود: «چو فردا شود فکر فردا کنیم!»
-16 آذر 1382 فضای سیاسی کشور از یک سو تحت تاثیر موفقیت اصول گرایان در انتخابات شوراها خصوصا شورای شهر تهران قرار داشت و از طرف دیگر موضوع انتخابات مجلس هفتم و احتمال رد صلاحیت گسترده موجب شد خاتمی ملاحظه کند و در مراسمی شرکت نکند.
- 16 آذر 1383 و در آخرین سال ریاست جمهوری خاتمی متفاوت ترین 16 آذر رقم خورد. فضا به شدت رادیکال شده بود. با تشکیل مجلس هفتم دانشجویان اصلاح طلب و تحول خواه احساس نومیدی می کردند و خاتمی را به خاطر برگزار کردن انتخابات مجلس هفتم مقصر می دانستند.
از سوی دیگر برخی چهره های سیاسی بیرون از اصلاح طلبان درون حکومت، طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم را در شبکه های اینترنتی به رای گذاشته بودند. طرحی که سعید حجاریان درباره آن گفت: « اگر از طرح هخا – اهورا مضحک تر نباشد دست کمی از آن ندارد. اینها می خواهند با چند کلیک حکومت را آبکش کنند!»
برخی دانشجویان معترض هم حین سخنرانی خاتمی «هو» کردند. هر چند که گفته شد این «هو» هنگامی بوده که رییس جمهور نام یک نهاد را بر زبان آورد نه این که متوجه خود او باشد اما این طور تعبیر شد که سخنی از خود او را هو کرده اند و همان جا بود که جمله تاریخی را بر زبان آورد با این مضمون که تردید دارد جانشین او نیز در فضایی باز و آزاد با دانشجویان گفت و گو کند و با این طعنه و کنایه که «ان شاء الله بعد از من کسانی می آیند که خوب عمل خواهند کرد.»
عده ای هم در سخنرانی اخلال می کردند و رییس جمهور با خشم گفت: «کاری نکنید بگویم شما را از سالن بیرون کنند» که بعدتر دستمایه انتقاد شد هر چند همین افراد سال های بعد اساسا راه پیدا نمی کردند تا تهدید به اخراج شوند!
- 16آذر 84 رییس جمهوری دیگر بر سر کار آمده بود. محمود احمدی نژاد که نگاه کاملا متفاوتی به نسبت سلف خود داشت و به خاطر مطرح کردن بحث هولوکاست مورد توجه رسانه های جهان قرار گرفته و نام او بر سر زبان ها افتاده بود.
تهران در این روز به سبب شدت آلودگی هوا تهران تعطیل شد و سانحه سقوط یک فروند هواپیمای سی – 130 در 15 آذر حامل نیروهای نظامی و جمعی از خبرنگاران و مرگ نزدیک به 100 نفر فضای جامعه را تحت تاثیر قرار داد. رییس جمهور جدید که بر دانشگاهی بودن خود تاکید داشت در سیستان و بلوچستان بر کاهش شهریه دانشگاه آزاد تاکید کرد تا مسیر نگاه ها را به سوی این دانشگاه بیرون از اراده دولت تغییر دهد. در 16 آذر 84 خاتمی هم با ایسنا مصاحبه کرد و از 16 آذر 83 که خود مورد انتقاد قرار گرفته بود به عنوان با شکوه ترین روز دانشجو در دوران 8 ساله ریاست جمهوری خود یاد کرد. شاید چون احساس می کرد پیش بینی او محقق شده است.
- 20 آذر 85 اما محمود احمدی نژاد به دانشگاه صنعتی امیر کبیر رفت. شاید برای این که ثابت کند می تواند با همان سعه صدر خاتمی با دانشجویان گفت و گو کند. فضا اما رادیکال بود و با اعتراضات شدید رو یه رو شد. رییس جمهور اصول گرا همان شب در وبلاگ خود - که بسیار دیر به دیر به روز می شد - نوشت: «جلسه امروز نشانه وجود آزادی در دانشگاه بود.» این مواجهه اما سبب شد سال های بعد از حضور در مراسم 16 اذر منصرف شود و به جمع های دانشجویی اصول گرا برود. از جمله در آن غروب بارانی که با لباس خیس در دانشگاه امام صادق ظاهر شد.
- احمدی نژاد در سال 86 زودتر از 16 آذربه دانشگاه علم و صنعت رفت اما پرسش و پاسخ مرسوم در کار نبود. او در 16 آذر در نهاد ریاست جمهوری کنفرانس خبری برگزار کرد و جالب این که همان روز و چند ساعت بعد رییس جمهوری سابق - خاتمی- در دانشکده فنی حاضر شد و این بار از او بیشتر از زمان ریاست جمهوری استقبال شد شاید به قصد جبران سال 83.
- 16 آذر 87 تحت تاثیر ابتکار علی لاریجانی رییس مجلس هشتم قرار داشت. زیرا در «همایش سی سال قنون گذاری» خاتمی، کروبی و عزت الله سحابی را نیز دعوت کرده بود که سابقه نمایندگی یا ریاست مجلس قانون گذاری را داشتند اما خبری از محمود احمدی نژاد نبود. روز دانشجو اما به رسم گذشته برگزار نشد.
- در فضای ملتهب 88 قاعدتا مراسم رسمی روز دانشجو برگزار نشد و رییس جمهور می دانست که چنین امکانی فراهم نیست. سال بعد (89) هم احمدی نژاد نرفت. در جامعه نیز انتظاری وجود نداشت زیرا خبر اول، زمان اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و قیمت بنزین و عزل وزیر امور خارجه به شکل غیر متعارف بود و همه جا یک واژه شنیده می شد: یارانه.
سرانجام سال 91 پس از 6 سال به دانشگاه صنعتی شریف رفت. طی این 6 سال البته چند بار در دانشگاه ها حضور یافته بود اما نه در 16 آذر و نه در جمع های دانشجویی. از جمله در دانشگاه شهید بهشتی به منظور تقدیر از یک استاد در سال 89، در دانشگاه تهران برای شرکت در همایش حکمت مطهر در همین سال و حضور بر سر مزار 5 شهید گمنام دانشگاه امیرکبیر اما آخرین حضور احمدی نژاد در جمع دانشجویان از جنس 16 آذر را باید همان 20 آذر سال 1385 در دانشگاه امیر کبیر دانست و بر این اساس 16 آذر را بیشتر با خاتمی و کمتر با احمدی نژاد شناخت.
اهمیت احیای 16 آذر از76 به بعد به این سبب است که این روز بیش از آن که صبغه آکادمیک و دانشگاهی داشته باشد رنگ و بوی سیاسی دارد و طبعا در دولتی که با شعار توسعه سیاسی بر سر کار آمده بود نمود بیشتری یافت تا دولت های قبلی که دل مشغول سازندگی و جنگ تحمیلی بودند.
خاصه این که در آذرماه مناسبت دیگری نیز هست که به عنوان روز وحدت روحانی و دانشجو نام گذاری شده و یادآور ترور دکتر محمد مفتح رییس دانشکده الهیات دانشگاه تهران در 27 آذر 1358 به دست گروه فرقان است. چهره ای که هم روحانی بود و هم دانشگاهی و از این حیث جالب است که هم خاتمی و هم روحانی که دانش آموخته حوزه و دانشگاه هستند 16 آذر را ترجیح دادند و محمود احمدی نژاد به جز سال های 85 و 91 چندان بر هیچ یک از این دو روز توقف نکرد هر چند در برخی سال ها دلایل موجهی چون سفر در میان بود و خاتمی هم دو سه باری شرکت نکرد.
- 16 آذر 1376 و در نخستین سالی که خاتمی به ریاست جمهوری رسیده بود، تهران به خاطر میزبانی سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (سازمان همکاری های اسلامی بعدی) تعطیل بود و امکان حضور رییس جمهور جدید در دانشگاه وجود نداشت. خاتمی اما درنخستین سالروز دوم خرداد و در سال 77 به دانشگاه تهران رفت و نطق مشهوری ایراد کرد که بخش هایی از آن در فیلم «بوی کافور- عطر یاس» بهمن فرمان آرا هم آمده است.
- 16 آذر1377 رییس جمهور وقت ایران (خاتمی) به دانشگاه رفت و از مشروطیت و جمهوریت گفت. این مراسم به شدت تحت تاثیر چند فقره قتل سیاسی قرار داشت و هنوز وزارت اطلاعات اطلاعیه مشهور درباره دخالت «برخی عوامل خودسر» در قتل فعالان سیاسی و فرهنگی – فروهرها و مختاری و پوینده- را صادر نکرده بود. در این سخنرانی بود که خاتمی گفت:« در پی قهرمان نباشید».
- 16 آذر 1378 حضور رییس جمهور در دانشگاه در حالی به دلیل بیماری به تعویق افتاد که سال قبل با تن تب دار به مراسم رفته بود. با توجه به واقعه کوی دانشگاه در همان سال و زندانی شدن عبدالله نوری و محسن کدیور فضای دانشگاه پر تنش بود. البته چند روز بعد بعد به دانشگاه علم وصنعت رفت. فضا انتخاباتی بود و در پیش بودن انتخابات مجلس ششم و بحث کاندیداتوری هاشمی رفسنجانی جامعه و دانشگاه را به شدت سیاسی کرده بود. سخنان او انتظار روزنامه های اصلاح طلب را که پر تعداد و موثر بودند برآورده نکرد اما اصل گفت و گو مورد استقبال قرار گرفت.
- 16آذر 1379 خاتمی در حالی در مراسم 16 آذر شرکت کرد که دانشجویان، نگران کاندیدا نشدن او برای دوره بعد بودند. توقیف شماری از مطبوعات در اردیبهشت همان سال فضای جامعه را تغییر داده بود و صدای رییس جمهور هم دیگر چندان به گوش مردم نمی رسید. هنگامی که حاضران شعار دادند: «افشا کن- افشا کن» او پاسخ داد: «مطلبی برای افشاگری ندارد.» این سخن به مذاق روزنامه محوری اصول گرایان بسیار خوش نشست و به استهزای کسانی پرداخت که مدام از خاتمی افشاگری می خواستند. از یک پاسخ دیگر او هم بسیار استقبال کردند: «شاید همه زندانیان سیاسی و مطبوعاتی بی گناه نباشند.»
- 16 آذر 1380 که اولین سال دور جدید ریاست جمهوری خاتمی پس از کسب 22 میلیون رای و بعد از واقعه 11 سپتامبر به حساب می آمد به دلیل تقارن با ایام سوگواری حضرت علی (ع) برگزار نشد ولی بعدتر دیدار محدودی با دانشجویان برگزیده داشت. در همین جمع بود که گفت: «از سکوت دانشگاه نباید شادمان بود.» و جمله ای که روزنامه ارگان صدا و سیما به عنوان تیتر برگزید: باز هم می گویم اعتدال.
- 16 آذر 1381 رییس جمهور در مراسم روز دانشجو حاضر نشد. پیش از آن هم خود گفته بود: «فکر نمی کنم امسال 16 آذر جایی بروم. البته همیشه مخلص دانشجویان هستم و با آنان گفت و گو می کنم و ان شاء الله در موقع مقتضی دیدار و گفت و گو خواهم داشت.»
آن زمان حدس زده شد که به دلیل ارایه دو لایحه «اصلاحات انتخابات» و «تبیین اختیارات» نمی خواست فضا رادیکال شود و در حال رایزنی بود. پیش تر در پاسخ به این پرسش که اگر شورای نگهبان دو لایحه مشهور به لایحه های دو قلو را رد کند چه خواهید کرد به طعنه پاسخ داده بود: «چو فردا شود فکر فردا کنیم!»
-16 آذر 1382 فضای سیاسی کشور از یک سو تحت تاثیر موفقیت اصول گرایان در انتخابات شوراها خصوصا شورای شهر تهران قرار داشت و از طرف دیگر موضوع انتخابات مجلس هفتم و احتمال رد صلاحیت گسترده موجب شد خاتمی ملاحظه کند و در مراسمی شرکت نکند.
- 16 آذر 1383 و در آخرین سال ریاست جمهوری خاتمی متفاوت ترین 16 آذر رقم خورد. فضا به شدت رادیکال شده بود. با تشکیل مجلس هفتم دانشجویان اصلاح طلب و تحول خواه احساس نومیدی می کردند و خاتمی را به خاطر برگزار کردن انتخابات مجلس هفتم مقصر می دانستند.
از سوی دیگر برخی چهره های سیاسی بیرون از اصلاح طلبان درون حکومت، طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم را در شبکه های اینترنتی به رای گذاشته بودند. طرحی که سعید حجاریان درباره آن گفت: « اگر از طرح هخا – اهورا مضحک تر نباشد دست کمی از آن ندارد. اینها می خواهند با چند کلیک حکومت را آبکش کنند!»
برخی دانشجویان معترض هم حین سخنرانی خاتمی «هو» کردند. هر چند که گفته شد این «هو» هنگامی بوده که رییس جمهور نام یک نهاد را بر زبان آورد نه این که متوجه خود او باشد اما این طور تعبیر شد که سخنی از خود او را هو کرده اند و همان جا بود که جمله تاریخی را بر زبان آورد با این مضمون که تردید دارد جانشین او نیز در فضایی باز و آزاد با دانشجویان گفت و گو کند و با این طعنه و کنایه که «ان شاء الله بعد از من کسانی می آیند که خوب عمل خواهند کرد.»
عده ای هم در سخنرانی اخلال می کردند و رییس جمهور با خشم گفت: «کاری نکنید بگویم شما را از سالن بیرون کنند» که بعدتر دستمایه انتقاد شد هر چند همین افراد سال های بعد اساسا راه پیدا نمی کردند تا تهدید به اخراج شوند!
- 16آذر 84 رییس جمهوری دیگر بر سر کار آمده بود. محمود احمدی نژاد که نگاه کاملا متفاوتی به نسبت سلف خود داشت و به خاطر مطرح کردن بحث هولوکاست مورد توجه رسانه های جهان قرار گرفته و نام او بر سر زبان ها افتاده بود.
تهران در این روز به سبب شدت آلودگی هوا تهران تعطیل شد و سانحه سقوط یک فروند هواپیمای سی – 130 در 15 آذر حامل نیروهای نظامی و جمعی از خبرنگاران و مرگ نزدیک به 100 نفر فضای جامعه را تحت تاثیر قرار داد. رییس جمهور جدید که بر دانشگاهی بودن خود تاکید داشت در سیستان و بلوچستان بر کاهش شهریه دانشگاه آزاد تاکید کرد تا مسیر نگاه ها را به سوی این دانشگاه بیرون از اراده دولت تغییر دهد. در 16 آذر 84 خاتمی هم با ایسنا مصاحبه کرد و از 16 آذر 83 که خود مورد انتقاد قرار گرفته بود به عنوان با شکوه ترین روز دانشجو در دوران 8 ساله ریاست جمهوری خود یاد کرد. شاید چون احساس می کرد پیش بینی او محقق شده است.
- 20 آذر 85 اما محمود احمدی نژاد به دانشگاه صنعتی امیر کبیر رفت. شاید برای این که ثابت کند می تواند با همان سعه صدر خاتمی با دانشجویان گفت و گو کند. فضا اما رادیکال بود و با اعتراضات شدید رو یه رو شد. رییس جمهور اصول گرا همان شب در وبلاگ خود - که بسیار دیر به دیر به روز می شد - نوشت: «جلسه امروز نشانه وجود آزادی در دانشگاه بود.» این مواجهه اما سبب شد سال های بعد از حضور در مراسم 16 اذر منصرف شود و به جمع های دانشجویی اصول گرا برود. از جمله در آن غروب بارانی که با لباس خیس در دانشگاه امام صادق ظاهر شد.
- احمدی نژاد در سال 86 زودتر از 16 آذربه دانشگاه علم و صنعت رفت اما پرسش و پاسخ مرسوم در کار نبود. او در 16 آذر در نهاد ریاست جمهوری کنفرانس خبری برگزار کرد و جالب این که همان روز و چند ساعت بعد رییس جمهوری سابق - خاتمی- در دانشکده فنی حاضر شد و این بار از او بیشتر از زمان ریاست جمهوری استقبال شد شاید به قصد جبران سال 83.
- 16 آذر 87 تحت تاثیر ابتکار علی لاریجانی رییس مجلس هشتم قرار داشت. زیرا در «همایش سی سال قنون گذاری» خاتمی، کروبی و عزت الله سحابی را نیز دعوت کرده بود که سابقه نمایندگی یا ریاست مجلس قانون گذاری را داشتند اما خبری از محمود احمدی نژاد نبود. روز دانشجو اما به رسم گذشته برگزار نشد.
- در فضای ملتهب 88 قاعدتا مراسم رسمی روز دانشجو برگزار نشد و رییس جمهور می دانست که چنین امکانی فراهم نیست. سال بعد (89) هم احمدی نژاد نرفت. در جامعه نیز انتظاری وجود نداشت زیرا خبر اول، زمان اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و قیمت بنزین و عزل وزیر امور خارجه به شکل غیر متعارف بود و همه جا یک واژه شنیده می شد: یارانه.
سرانجام سال 91 پس از 6 سال به دانشگاه صنعتی شریف رفت. طی این 6 سال البته چند بار در دانشگاه ها حضور یافته بود اما نه در 16 آذر و نه در جمع های دانشجویی. از جمله در دانشگاه شهید بهشتی به منظور تقدیر از یک استاد در سال 89، در دانشگاه تهران برای شرکت در همایش حکمت مطهر در همین سال و حضور بر سر مزار 5 شهید گمنام دانشگاه امیرکبیر اما آخرین حضور احمدی نژاد در جمع دانشجویان از جنس 16 آذر را باید همان 20 آذر سال 1385 در دانشگاه امیر کبیر دانست و بر این اساس 16 آذر را بیشتر با خاتمی و کمتر با احمدی نژاد شناخت.