دكتر محمد فواد روحاني، نخستين دبير كل سازمان كشورهاي صادركننده نفت (اوپك) - بوده است كه نقش عمده‌اي در مهم‌ترين تحولات هفته‌هاي نخستين تشكيل اين سازمان بحث‌برانگيزي داشت.
وي كه مدتي قائم مقام شركت ملي نفت ايران (NIOC) بود، از ژانويه 1961 تا آوريل 1964 سمت دبير كلي سازمان اوپك را در اختيار داشت و در ژانويه 2004 در سن 96 سالگي ديده از جهان فروبست.
در دكتر محمد فواد روحاني خاطره من از دوراني كه سمت دبير كلي اوپك را برعهده داشتم، مربوط به دوراني مي‌شود كه وظيفه كمك به ايجاد اتفاق نظر و هماهنگي در ميان كشورهاي توليدكننده نفت بر عهده ما بود. در آن زمان شركت‌هاي بزرگ نفتي بر تمامي جنبه‌هاي صنعت نفت تسلط داشتند و هيچ توجهي به حقوق و منافع به‌حق كشورهاي توليدكننده نفت نمي‌شد.
اولين دبيركل سازمان اوپك ادامه داد: چنين وضعيتي نمي‌توانست ادامه پيدا كند، چرا كه توجهي به منافع يكي از مهم‌ترين گروه‌هاي جامعه جهاني - كشورهايي كه منابع نفتي را در اختيار داشتند - مبذول نمي‌شد و كاملا مشخص بود كه جامعه جهاني بايد به صورتي حقوق و جايگاه اين كشورها را به رسميت مي‌شناخت و من شخصا احساس مي‌كردم كه بدون شك تغييري رخ خواهد داد كه اين وضعيت را بهبود مي‌دهد.
روحاني با اشاره به اين كه در سال 1960 و يك سال پيش از انتصاب وي به اين سمت، مذاكراتي براي گردهم آمدن كشورهاي توليد كننده نفت در خارج از ايران انجام مي‌شد، افزود: ما مي‌دانستيم كه اين مذاكرات در جريان است و در سال 1960 موافقت شد كه ايران هم بايد براي ايجاد يك سازمان مشورتي به ساير كشورهاي توليدكننده نفت بپيوندد. به همين دليل به بغداد رفتم و در اولين نشستي كه اين هماهنگي‌ها مورد مذاكره قرار گرفت، شركت كردم.
نخستين دبير كل سازمان اوپك با بيان اين كه ايران هيچ گاه در رابطه با پيشنهاداتي كه با هدف نزديك سازي كشورهاي توليد كننده نفت ارائه مي‌شده سكوت نكرده است، درباره اولين نشست در بغداد كه باعث تشكيل سازمان اوپك شد، گفت: نشست بغداد را كه در سپتامبر سال 1960 ميلادي برگزار شد كاملا به خاطر دارم و اهميت بسيار زيادي براي آن قائلم. در اين نشست در رابطه با اهداف اصلي اتفاق آرا وجود داشت، ولي بحث هاي موضوعي در رابطه با راه هاي متفاوت و ابزارهاي مختلف اجراي اين اهداف صورت گرفت.
وي ادامه داد: رويكرد ما در آن زمان موافقت با هر تصميمي بود كه اعضاي آن نشست با در نظر گرفتن عقلاني و منطقي شرايط موجود اتخاذ مي‌كردند كه در نتيجه آن ما وارد مذاكره با شركت‌هاي نفتي مي‌شديم؛ در نتيجه وقتي اين نظر را در نشست خصوصي كه سران هيات‌هاي كشورها حضور داشتند مطرح كردم، همگي موافقت كردند كه نظر ايران درست بوده است.
روحاني ادامه داد: من كاملا نسبت به اين اقدام خوشبين بودم، چرا كه خيلي تحت تاثير روحيه و رويكرد نمايندگان كشورها كه در اين نشست حاضر بودند، قرار گرفتم و تمايل آن‌ها براي بحث بي‌طرفانه و بدون اعمال نظر برايم جالب بود، به همين دليل قطعنامه اولين نشست را با اطمينان و خوش‌بيني كامل امضا كردم.
نخستين دبيركل سازمان كشورهاي صادركننده نفت ادامه داد: شركت‌هاي بين‌المللي بزرگ نفتي كه در آن زمان بر صنعت نفت تسلط داشتند و مجموعا به عنوان "هفت خواهران" شناخته مي‌شدند، رويكردي در مقابله با پذيرش اوپك به عنوان يك سازمان بين‌المللي نماينده تمام كشورهاي توليدكننده نفت اتخاذ كرده بودند. آن‌ها از هر نظر اصرار داشتند كه هر كشور توليدكننده نفت بايد به نمايندگي از خود صحبت كند. اين نظر شركت‌هاي بزرگ نفتي بود، ولي شركت‌هاي كوچك‌تر و مستقل نظر متفاوتي داشتند؛ آن‌ها مشتاق تقويت وضعيت خود بودند و حتما با اين ديدگاه به شدت خواستار رسيدن به توافق با كشورهاي توليدكننده و ورود به توافقنامه‌هاي مشاركت با اين كشورها بودند.
در دومين كنفرانس اوپك كه در سال 1961 در كاراكاس ونزوئلا برگزار شد، دكتر روحاني به عنوان دبير كل اوپك منصوب شد و همچنين مسئوليت مذاكره با دولت سوئيس براي ايجاد دفتر اوپك در ژنو به عهده وي گذاشته شد، چرا كه تصميم گرفته شده بود كه ژنو بهترين مكان براي برپايي دبيرخانه اوپك خواهد بود.
وي در رابطه با نحوه تاسيس دبيرخانه اوپك گفت: وقتي كه در اوايل سال 1961 ميلادي به ژنو رسيدم، هيچ دفتري نداشتيم و من در كنسولگري ونزوئلا اقامت كردم و براي حدود يك ماه از دفتر كنسول اين كشور استفاده مي‌كردم، در همين حال مذاكراتي را با دولت سوئيس انجام دادم و با سفر به "برن" با وزير امور خارجه اين كشور صحبت كردم و آن‌ها موافقت كردند كه دبيرخانه اوپك بايد كارش را در ژنو آغاز كند.
به گزارش ايسنا، وي ادامه داد: ولي آن‌ها اعلام كردند كه مصونيت سياسي كامل در اختيار سازمان اوپك قرار نمي‌دهند، چرا كه در آن زمان آن‌ها مشكلات زيادي از نظر مساله مصونيت براي سازمان‌هايي همچون سازمان ملل و برخي ديگر از سازمان‌ها داشتند.
روحاني افزود: تمام چيزي كه از آن‌ها درخواست داشتيم در وهله اول حمايت و محافظت از تاسيسات ما، آرشيوهايمان و دفاتر دبيرخانه كه به عنوان يك سازمان بين‌المللي به رسميت شناخته مي‌شد، بود. همچنين خواستار اختيار براي استخدام حدود 40 پرسنل و كارمند در مرحله اول از ميان كشورهاي عضو بودم كه اين كار بايد بدون هيچ گونه پيش شرطي به انجام مي‌رسيد.
با اين حال، روحاني اعلام مي‌كند كه در نشست‌هاي گوناگون اوپك كه در زمان تصدي پست دبير كلي توسط وي برگزار شده، اين سوال همواره وجود داشت كه چرا اوپك نبايد از مصونيت كامل سياسي برخوردار باشد.
وي ادامه داد: همه اصرار داشتند كه اوپك به عنوان يك سازمان بايد از امتيازات و مصونيت كامل برخوردار باشد و به همين دليل بود كه در سال پاياني حضورم كه مسئوليتم به پايان رسيد، مذاكرات با دولت اتريش براي حضور دبيرخانه اوپك در پايتخت اين كشور (وين) آغاز شد.
روحاني كه حدود 45 سال در بخش‌هاي مختلف ايران حضور داشت، معتقد است از نظر شخصي وي، دوراني كه پست دبيركلي اوپك را برعهده داشته، رضايت‌بخش‌ترين دوران شغلي وي بوده است.
وي افزود: فكر مي‌كنم كه دوران تصدي‌ام به عنوان دبيركل اوپك، رضايت‌بخش‌ترين بخش شغلي من بود، چرا كه اين دوران با شرايط ايده‌آل كه هميشه در دوران كاري به دنبال آن بودم همخواني داشت. اين ايده‌آل بودن در شرايطي بود كه به ارتقاء تفاهم بين‌المللي، همكاري و دوستي باشد و من اين احساس را در اوپك تجربه كردم.
نخستين دبيركل سازمان اوپك با بيان اين كه هنگامي كه در ذهنش به دوران دبيركلي خود در اوپك فكر مي‌كند، حس نوستالژي به او دست مي‌دهد، گفت: دليل اين حس اين است كه هنگامي كه اوپك كار خود را آغاز كرد، كشورهاي توليدكننده نفت مشغول يك مبارزه و رقابت جدي و سخت با حريفي در خارج از سازمان بودند كه شركت‌هاي بزرگ بين المللي نفتي به عنوان اين رقيب بزرگ مطرح بودند و هيچ شكي در اين رابطه وجود ندارد.
به گزارش ايسنا، روحاني افزود: دليل ديگري براي اين حس نوستالژي اين است كه به طور حتم در آن زمان جهان مي‌دانست كه كشورهاي توليدكننده نفت، يك گروه مورد ستم قرار گرفته هستند كه حقوقشان توسط شركت‌هاي بزرگ نفتي و دولت‌هاي پشتيبان آن‌ها ناديده گرفته شده است. تمام جهان اين شرايط را مي‌دانست و به همين دليل با كشورهاي كوچك توليدكننده نفت كه براي احقاق حقوق خود در مقابل شركت‌هاي بزرگ نفتي قرار گرفته بودند با درك و احترام متقابل برخورد مي‌كرد. عقيده جهان، عقيده‌اي موافق و مساعد بود و دنيا رويه دوستي متقابل و تفاهم را در پيش گرفته بود. دوستي متقابل با تعدادي از كشورها كه در نبردي قهرمانانه عليه حريفي ايستاده بودند كه از احقاق حقوق آن‌ها جلوگيري مي‌كردند.
دكتر روحاني در پايان اظهارات خود گفت: هيچ شكي وجود نداشت كه اوپك يك نياز بسيار مهم را كه در جامعه جهاني صنعت نفت كاملا احساس مي‌شد برآورده مي‌كند. وي تصريح كرد: فكر مي‌كنم كه اين نياز تا زماني كه نفت همچنان به عنوان عنصر مهمي در نقشه‌ي انرژي جهان مطرح باشد، باقي خواهد ماند و تا زماني كه اين شرايط ادامه داشته باشد، اوپك همچنان سازماني ضروري خواهد بود.