شيوه‌هاي کنترل خشم

خداوند متعال يکي از مهم ترين ويژگي‌هاي انسان‌هاي الهي و پارساپيشه را، کظم غيظ و عفو از مردم مي شمارد و مي فرمايد:

والکاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين آل عمران/134؛ و خشم خود را فرو مي برند و از خطاي مردم در مي گذرند و خدا نيکوکاران را دوست دارد.

کظم غيظ در لغت به معناي بستن سر مشکي است که از آب پر شده باشد و به طور کنايه در مورد کساني که از خشم و غضب پر مي شوند و از اعمال آن خودداري مي نمايند، به کار مي رود.
غيظ به معني شدت غضب و حالت برافروختگي و هيجان فوق العاده روحي است که بعد ازمشاهده ناملايمات به انسان دست مي دهد.

حالت خشم و غضب از خطرناک ترين حالات است و اگر جلوي آن رها شود، در شکل يک نوع جنون و ديوانگي و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمايي مي کند و موجب مي شود که بسياري از جنايات و تصميم‌هاي خطرناک از انسان صادر شود که انسان يک عمر بايد کفاره و تاوان آن را بپردازد.( تفسير نمونه، 97،3)

در اين فرصت ما اين آموزه قرآني را با توجه به سخنان امام باقر عليه السلام مورد بررسي و تحقيق اجمالي قرار مي دهيم به اميد اين که در رديف کاظمين غيظ و فروبرندگان خشم نا به جا قرار گيريم.

انسان‌ها را مي توان در مواجهه با غضب، به سه گروه تقسيم کرد:

1. انسان‌هايي که درهنگام غضب افراط مي کنند و از حد و مرز ايمان بيرون مي روند.
اين گونه اشخاص همواره گرفتار اعمال ناپسند خود هستند و بسا که پشيماني هم سودي به حال شان نخواهد داشت.

2. افرادي که اساساً خشمگين نمي شوند و اصلاً قوه غضبيه خود را به کار نمي گيرند و در جاهايي که حتي شرع و عقل هم براي آنان عصبانيت را لازم دانسته است، به هيچ وجه حرکتي ندارند.
اينان نه تنها عملي ناپسند و زشت انجام مي دهند، بلکه از افراد عصباني بدترند و افرادي بي غيرت و بي هويت تلقي مي شوند.

3. کساني که براساس کمال وجودي خود هرگاه خشمگين شوند، از مرز اعتدال خارج نمي شوند.
اينان با ايمان راسخ و اعتماد به نفسي که دارند، هنگام بروز حالت عصبانيت بر وجودشان تسلط کامل دارند و تمام اعضا و جوارح آنان تحت فرمان و ايمان شان قرار دارد.

قرآن کريم هرگز اصل خشم را تخطئه نمي کند، بلکه خشم‌هاي مقدس را مي ستايد. اساساً خشم مقدس يکي از صفات الهي است که نام‌هاي قهار و جبار حضرتش به آن اشاره دارد.
امام باقر عليه السلام در مورد ويژگي‌هاي شيعيان علي عليه السلام مي فرمايد: إذا غَضُِبوا لم يَظلِمُوا.( تحف العقول، 534)

آن گرامي در سخن فوق نمي فرمايد که شيعيان علي عليه السلام خشمگين نمي شوند؛ چرا که خشمگين شدن اگر متعادل و در راه حق باشد، نه تنها ناپسند نيست، بلکه پسنديده و مورد رضاي حق هم خواهد بود.

درسيره رسول خدا صلي الله عليه و آله به نقل از امير مؤمنان عليه السلام آمده است که : آن حضرت براي امور دنيا هرگز عصباني نمي شد، اما هرگاه براي حق غضبناک مي شد، احدي را نمي شناخت و خشم پيامبر صلي الله عليه و آله آرام نمي شد تا اين که حق را ياري کند.( معراج السعاده، 226)

براي فرو نشاندن خشم و غضب راه کارهاي مختلفي وجود دارد که با انجام آن مي توان از ضررهاي بعدي عصبانيت جلوگيري کرد.

وقتي که در حضور امام باقر عليه السلام سخن از غضب به ميان آمد حضرت فرمود: همانا که مرد خشمگين مي شود و تا خود را داخل آتش نکند( و به گناهي دست نيالايد) آرامش نمي يابد و خشمش فرو نمي نشيند. پس براي اين که در هنگام خشم به کارهاي ناشايست اقدام نکنيد هرگاه شخصي خشمگين شد، اگر ايستاد، فوراً بنشيند تا پليدي و وسوسه‌هاي شيطان از او دور شود و هرگاه به خويشاوندانش غضب کند به نزد او رفته و بدنش را مس کند، چرا که خويشاوند اگر مس شود، آرامش يابد.( الکافي، 302،2)

علاوه بر توصيه‌هاي اين حديث، ما براي کنترل خشم و عصبانيت راه کارهاي ديگري که دانشمندان اخلاق و روان مطرح کرده اند نيز پيشنهاد مي کنيم:

1. در آن حالت شخص به سيره انبيا، اوليا و صلحا، که خود را پيرو آنان مي داند، توجه کند و در مورد آيات و احاديثي که غضب بي جا را مذمت کرده اند فکر کرده و از عواقبش بر حذر باشد.

2. در هنگام خشم استعاذه نموده و با جمله اعوذ بالله من الشيطان الرجيم به خداوند عالم پناه ببرد.

3. با آب سرد وضو بگيرد و يا غسل نمايد.

4. زمينه‌ها و بسترهاي ديگر خشم را خود يا ديگران از ميان بردارند؛ مانند گرسنگي، تشنگي، خستگي، بي خوابي و … .

7. اعتقاد به قضا و قدر خداوندي را در وجودش تقويت کند و بداند که گاهي پديد آمدن برخي حوادث ناگوار- که با ميل باطني او ناسازگار است – در تقدير الهي است.
امام باقر عليه السلام در اين زمينه فرمود: در ميان مخلوق خدا سزاوارترين کس به تسليم بودن قضاي خداي عز و جل کسي است که خداي عز و جل را بشناسد و هر که به قضا راضي باشد، قضا بر او وارد شود و خدا اجر او را بزرگ فرمايد و هرکه قضا را ناخوش دارد، قضا بر او وارد شود و خدا اجرش را تباه سازد.

8. انسان وقتي که بر کسي ضعيف تر از خودش خشم مي گيرد فراموش نکند که قدرت خداوند خيلي بالاتر از قدرت اوست و ممکن است مورد قهر و غضب و انتقام خداوند قرار گيرد.
قرآن مي فرمايد:وليعفوا وليصفحوا ألا تحبون أن يغفرالله لکم و الله غفور رحيم نور/22؛ آن‌ها بايد عفو کنند و چشم بپوشند؛ آيا دوست نمي داريد خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است!

مي توان در خانواده، در اجتماع و يا در مراکز مهم به وسيله نصب تابلوهايي عواقب خشم خود را يادآوري کرد. حتي يک حديث، يک نکته و عبارتي در موضوع کظم غيظ که در محل زندگي نصب است مي تواند به فرد کمک کند تا خشم خود را فرو برد.

10.آخرين نکته اين که بدانند انسان‌هاي عصباني در ميان مردم و عقلاي عالم منفورند و بردباران عزيز و محترم.

پاداش معنوي کنترل عصبانيت

امام باقرعليه السلام در ضمن بيانات خويش به پاداش معنوي کنترل خشم اشاره دارد که برخي از آنان را با هم مي خوانيم:

امام باقر عليه السلام يکي از مهم ترين برکات خويشتن داري در حالت خشم را نجات از آتش دوزخ بيان کرده و مي فرمايد: من ملک نفسه إذا غَضِبَ حَرَََََّمَ الله جَسَدَهٌ عَلًي النار؛ هرکس درهنگم خشم و غضب، مالک نفس خويش باشد خداوند متعال بدن او را بر آتش جهنم حرام خواهد کرد.

آن حضرت پاداش شيرين کظم غيظ را در ضمن تفسير آيه وَإذا ما غَضِبُوا هُم يَغفِرون شوري/37؛ و هنگامي که خشمگين شوند عفو مي کنند. اين گونه بيان مي کند:

مَن کَظِمَ غَيظاً وَ هُوَ يَقدِرُ عَلَي امضَائِهِ حَشَا اللهُ قَلبَهُ أمناً و ايماناً يوم القيامَ?؛ هرکس خشم خود را فرو برد در حالي که مي توانست از طرف مقابل انتقام بگيرد، خداوند متعال در روز قيامت قلبش را ازايمان، امنيت و سلامتي پر خواهد کرد.( بحارالانوار، 411،68)

فرو بردن خشم و بردباري در مقابل عصبانيت از لذت بخش ترين لحظاتي است که امامان معصوم عليهم السلام از آن به عنوان روشني چشم نام مي برند.
حضرت باقر عليه السلام مي فرمايد: پدرم( امام صادق عليه السلام) مي فرمود: پسرم! هيچ چيز مانند عصبانيتي که با صبر پايان مي پذيرد چشم پدرت را روشن نمي کند( الکافي، باب کظم الغيظ، ح 1)

امام باقر عليه السلام در اين مورد فرمود: در تورات موسي عليه السلام نوشته است: يا موسي أمسک غضبک عمَّن ملّکتُک عليه أکفَّ عنک غضبي؛ در کتاب تورات در ضمن مناجات خداي عزوجل با موسي عليه السلام است: اي موسي خشم خود را از کسي که تو را بر او مسلط ساخته ام بازگير تا خشم خود را از تو باز گيرم.( همان، باب الغضب، ح 1)

قرآن کريم مؤمنين را در آيات متعدد به خاطر کنترل خشمشان مي ستايد.
در سوره شوري در مورد يکي از ويژگي‌هاي بارز مؤمنين مي فرمايد: و أذا ما غضبوا هم يغفرون شوري /37؛ و هنگامي که خشمگين شوند عفو مي کنند.

ضررهاي فراواني را بر غضب مي توان برشمرد که مهم ترين آن تسلط شيطان بر انسان است.
اساساً فرد خشمگيني که قادر به کنترل خشم خود نيست و نمي تواند در آن لحظه تصميمات مثبت بگيرد و وجودش را آتش کينه و انتقام پر کرده است، در آن لحظه وجودش بستري مناسب براي بهره برداري شيطان است و شيطان مي تواند به راحتي او را گم راه کرده و از همين راه به اهداف شوم خود دست يابد.

امام باقرعليه السلام در اين زمينه مي فرمايد: غضب، آتش پاره اي است از شيطان که در باطن فرزند آدم است و چون کسي از شما عصباني شدچشم‌هاي او سرخ مي شود و باد به رگ‌هاي او مي افتد و شيطان در وجودش داخل مي شود.( معراج السعاده، 326)

انسان درحال عصبانيت از ادب و حيا و عفت فاصله مي گيرد.
احترام بزرگان و اطرافيان را نمي تواند نگهدارد. پرده حيا و عفت را مي درد و در نتيجه سخناني بر زبانش جاري مي شود که در حالت عادي از گفتن و حتي شنيدن آن خجالت مي کشد.
دست به کارهايي مي زند که هرگز با اخلاق و انسانيت هم خواني ندارد.

از ديگر مفاسد خشم‌هاي بي جا، خواري و ذلت و رسوايي فرد عصباني است. او معمولاً وقتي که حالت خشم برايش عارض مي شود، در ميان جمع، فردي غير عادي، ناتوان و سبک قلمداد مي شود که قادر به کنترل وجودش نيست و نمي تواند امور زندگي اش را مديريت کند و تمام کساني که او را در آن حال مي بينند به ديده حقارت و يا ترحم به او مي نگرند.

افراد جامعه به ويژه عقلاي قوم و نخبگان، به افراد عصباني کم تر اعتماد مي کنند، چرا که احساس مي کنند او به اندک بهانه اي خشمگين مي شود و تصميماتي مي گيرد که مبناي عقلاني و منطقي ندارد گرچه بعداً اظهار ندامت کرده و عذرخواهي هم مي کند.