می‌گویند گمرک است، اما هیچ شباهتی با گمرک ندارد، تنها شباهتی که با گمرکات دیگر کشور دارد، صف‌های طولانی کامیون‌هایی است که منتظر ترخیص کالا و صادرات آن به عراق هستند و رانندگانی که ساعت‌ها برای ترخیص بار کامیون خود در انتظار، در پشت فرمان کامیون‌های خود چرت می‌زنند.
همه جا خاک است، هیچ محوطه ای از این گمرک را نمی‌بینید که آسفالت و یا سیمان شده باشد، بادهای شدید این منطقه به حدی است که به سختی می‌توانید چشم‌های خود را باز نگه دارید و کارگران ایرانی و افغانی را که منتظر کوله بری هستند، ببینید. گمرکی با کمترین امکانات و بدون هیچگونه تجهیزات، نه سوله ای، نه بهداشتی، نه انباری. فقط بادی است که در هوا می پیچد و لباس‌هایت را از خاک خاکستری می‌کند.
گمرک و بازارچه ماهیرود کجاست
این مرزرسمی گمرکی دراولین سفراستانی ریاست جمهوری وقت به خراسان جنوبی درآبان ماه 1384 به تصویب رسید و در اردیبهشت 86 با حضور مقامات ایران وافغانستان عملیاتی گردید و در تیرماه سال 1388 با انجام صادرات قطعی به بهره برداری رسید.
بازارچه ماهیرود در فاصله 240 کیلومتری شهرستان بیرجند ودر فاصله 140 کیلومتری شهرستان سربیشه واقع گردیده است و از نظر موقعیت جغرافیایی در فاصله 150 کیلومتری ولایت فراه افغانستان قرار دارد وشهرهای مجاور بازارچه عبارتند از قلعه کاه، کین، جوین، اناردره، خاک سفید ، چین و بکوا می باشد،که فاصله اولین شهر و آخرین شهرستان ولایت فراه به ترتیب 80 و 250 کیلومتر تا بازارچه می باشد. فعالیت بازارچه ماهیرود از تیرماه 88 همزمان با شروع فعالیت گمرک مرز رسمی ماهیرود آغاز گردیده و جایگزین بازارچه مرزی میل 75 در استان شده است.
در واقع گمرک و بازارچه ماهیرود در نقطه صفر مرزی ایران و افغانستان واقع شده است و روزانه حدود 250 کامیون صادراتی از آن ترانزیت می شوند. گرچه این گمرک از اهمیت ویژه ای در مبادلات ایران و افغانستان به ویژه در صادرات محموله ها و مشتقات نفتی و موادغذایی و مصالح ساختمانی برخودار است، اما کمترین امکانات را در خود جای داده و به گفته مسئولان گمرکات بیرجند، کمبود منابع و بودجه باعث شده است که حداقل امکانات برای صادرکنندگان، کارمندان و کارگران در این گمرک و بازارچه مرزی فراهم شود.
کارمندانی که روزی 400 کیلومتر راه می‌روند
تعداد کل کارکنان گمرک ماهیرود تنها به 30 نفر می رسد که هر روز مسافت طولانی را برای رسیدن به این گمرک طی می کنند، این در حالی است که فاصله گمرک ماهیرود تا اولین شهر مرزی حدود 135 کیلومتر است و فاصله تا مرز استان به بیش از 200 کیلومتر می رسد و همین امر مشکلات متعددی را برای کارکنان آن ایجاد کرده است به طوریکه به گفته مدیرکل گمرکات استان خراسان جنوبی هر روز تقاضاهای زیادی از سوی این کارکنان برای انتقال نوشته می شود.
ضعف های زیرساختی، بعد مسافت طولانی تا مراکز اصلی، نبود امکاناتی نظیر آتش نشانی و اورژانس، نبود وسائل ایاب و ذهاب کافی و مناسب، وضعیت نامطلوب بهداشتی و معیشیتی برای کارکنان گمرک و بازارچه و کارگران، مشکلات را دو چندان کرده است. به طوریکه طی چند ماه اخیر در پی وقوع دو آتش سوزی، خسارت های زیادی به صادرکنندگان آن وارد شده و به دلیل وزش بادهای شدید، مهار آتش تا چندین ساعت به طول انجامید و با گذشت ماه ها از این آتش سوزی ها هنوز هم آثار آن به چشم می خورد و به دلیل نبود خدمات بیمه ای، هیچ خسارتی به مالباختگان حادثه آتش سوزی پرداخت نشده است.
تمامی این مشکلات در حالی است که می توان ادعا کرد این گمرک در یکی از حساس ترین مرزهای کشور و از پر خطر ترین و پر ریسک ترین مناطقی است که می توان از آن کالا را صادر کرد. البته نباید اقدامات جدید برای تسهیل امر تجارت در این منطقه را از یاد برد، گمرک به تازگی اقدام به ساخت یک ساختمان جدید و ایجاد یک پنجره واحد تجاری در این منطقه کرده است تا بتواند در کمترین زمان ممکن فریندهای گمرکی و کار ترخیص کالا را انجام دهد، نکته مهم در ایجاد این ساختمان، استقرار سامانه جدید گمرکی است که از نقاط مثبت آن تلقی می شود.
مسئولان این گمرک عنوان می‌کنند که این سامانه می تواند انقلابی را در این معبر رسمی ایجاد کند و بیکاری را ریشه کن و از این پس حتی می توان به بسیاری از تقاضاهای افغانستان برای صدور محصولاتی نظیر محصولات ارگانیک پاسخ داد و میزان درآمدهای گمرک را نیز بهبود بخشید.
گمرکی بدون درآمدزایی
یکی از مهمترین معضلات در این گمرک درآمدزا نبودن آن است، این گمرک در مرز یکی از 10 کشور فقیر دنیا قرار گرفته که هیچ صادراتی به ایران ندارد و دراصل این کشورماست که صادرکننده محصولات به افغانستان در یکی از پرخطرناک ترین مرزهای غربی کشور است و مدیران این گمرک امیدوارند که این گمرک هم بتواند در آینده به درآمدزایی برسد.
نبود جرثقیل و امکانات باربری توسط گمرک، کارگران کوله بر افغانی و ایرانی را به این گمرک کشانده تا از این طریق امرار معاش کنند و اینها هر روز با طی کردن مسافت های طولانی به این منطقه صفر مرزی مراجعه می کنند تا با حمل بارهای کامیون های ایرانی برای صادرات به افغانستان کسب درآمد روزانه داشته باشند.
تعداد کارگران افغانی در این منطقه بسیار بیشتر از ایرانی ها است که در هر نقطه برای تخلیه بارهای کامیون ها منتظر نشسته اند. در جریان بازدید خبرنگاران از این گمرک، کارگران ایرانی خواستار بهبود شرایط خود برای کار در این گمرک به عنوان "کوله بر" بودند و مطرح می کردند که به طور معمول اگر بار سه کامیون توسط کارگران افغانی تخلیه شود، فقط یک کامیون به آنها می رسد، در حالیکه این حق کارگران ایرانی است.
البته محمد علی خاشی مدیرکل گمرکات استان خراسان جنوبی در پاسخ به این موضوع به خبرنگاران گفت: انتخاب کارگران ایرانی و یا افغانی برای تخلیه کامیون ها توسط خود رانندگان کامیون و بار انتخاب می شود، البته توان جسمی کارگران افغانی بیشتر از کارگران ایرانی است که همین امر باعث می شود که به آنها تخلیه بار بیشتری واگذار شود.
وی اولین و بزرگترین مشکل گمرک و بازارچه مرزی ماهیرود را کمبود نیروی انسانی اعلام کرد و افزود: گمرکی سخت‌تر از ماهیرود از لحاظ زیرساختی، نیروی انسانی، بعد مسافت از مرکز استان، نبود امکانات ایمنی و درمانی و ... در کل کشور وجود ندارد و شرایط فیزیکی و هوایی، کار کردن در این نقطه مرزی را بسیار سخت کرده است.
میل 78 در انتظار بازدید مسئولان
خاشی ادامه داد: این شرایط به حدی سخت است که برخی از همکاران درخواست انتقال کار به دلیل شرایط سخت کاری را دارند. این در حالی است که دوره تعهد کاری آنها به اتمام هم رسیده؛ به هر حال اینها در شرایط سخت کار می‌کنند و از لحاظ اداری، ارتقا نمی‌یابند.
مدیرکل گمرکات استان خراسان جنوبی با اشاره به اینکه مجموعه مرزی گمرک ماهیرود در سال ۸۸ راه‌اندازی شده است، گفت: ما جزو اولین گمرکات در بحث راه‌اندازی سامانه جامع گمرکی بودیم.
وی خاطرنشان کرد: از افغانستان برای انجام ترانزیت عمومی کالا تقاضا کردیم ولی به لحاظ شرایط زیرساختی، در مرز ماهیرود این امر میسر نیست اما اگر انبار و سایر تجهیزات در پایانه و بازارچه فراهم شود، این امر شدنی است. عمده کالاهایی که از گمرک ماهیرود به افغانستان صادر می‌شود؛ مصالح ساختمانی، گچ، میلگرد، سرامیک، انواع مواد غذایی مجاز و کود شیمیایی است.
خاشی با ذکر این مطلب که فعالیت کارکنان گمرک ماهیرود کمتر از رزم رزمندگان جنگ نیست، افزود: نیروی کار جایگزین در این گمرک نداریم، برخی از همکاران دوره تعهد 5، 6 و 7 سال را در این منطقه به اتمام رسانده اند و با وجود درخواست برای انتقال اما این امکان وجود ندارد و در شرایط سخت کار می کنند اما به دلیل اینکه نمی توان امکانات آموزشی برای آنها فراهم کرد، از لحاظ رتبه اداری ارتقاء نمی یایند،
خبرنگاران با طی مسافت رفت و برگشت 6 ساعته و طی بیش از 400 کیلومتر، از گمرک ماهیرود در نقطه صفر مرزی در شرایط بسیار سخت از میل 78 بازدید کردند اما هنوز رئیس کل گمرک ایران موفق به بازدید از این منطقه نشده است و حتی برخی از دولتی ها هم موفق به بازدید از این منطقه نشدند. به خبرنگاران گفته شد که چند ماه پیش محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت با هلیکوپتر قصد بازدید از این منطقه را داشت اما به دلایل شرایط بد جوی قادر به بازدید از این گمرک نشد.
حال یکی از مهمترین و استراتژیک ترین گمرک کشور، در انتظار توجه ویژه دولتمردان است تا بتواند با تغییرات عمده و فراهم کردن امکانات و زیرساخت ها خود را از شرایط سخت نجات دهد تا علاوه بر اشتغالزایی، رونق فعالیت های تجاری و اقتصادی در استان محروم بیرجند را فراهم آورد