آثار هنری آئینه‌هایی از شرایط اجتماعی زمان خود هستند که در عین بازتاب دادن وقایع و حوادث، از رخدادها و فراز و نشیب‌های زمانه نیز تاثیر می‌پذیرند. از این رو دفاع مقدس هشت ساله به‌عنوان یکی از مهمترین مقاطع تاریخ معاصر کشورمان موجب پدیدار شدن جریان‌ها و سیاق‌های نوین و خاصی در فضای هنری کشورمان شد. آنچه این تاثیرگذاری را افزون‌تر ساخت، مردمی بودن خطوط دفاعی ایران در برابر تجاوز بیگانه و همچنین تکیه بر باورهای عمیق و ریشه‌دار فرهنگی در این مقاومت بود. از یک طرف، اعتقادات و ارزش‌های دینی، پشتوانه‌ای برای حماسه‌آفرینی‌ها و ازخودگذشتگی‌های رزمندگان بود و از طرف دیگر مقاومت و پایمردی ایرانیان در آن دوره به شاخص‌های مذهبی و معنوی صیقل داد و حماسه‌ها و ایثارگری‌های جبهه خون تازه‌ای در رگ‌های اسلام جریان ساخت. این باعث شد تا بخشی از نیروهای مردمی حاضر در جبهه که دارای ذوق و استعداد هنری نیز بودند تحت تاثیر این موقعیت و کارزار جنگی، آثاری را خلق کنند. این آثار هنری هم در سطح آماتور و ابتدایی آن به ثبت رسید و هم در سطوح حرفه‌ای‌تر.
در این میان بیشتر از همه این سینما بود که تحت‌الشعاع فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس قرار گرفت. يكي از تبعات فرهنگی جنگ در كشورهاي مختلف جهان تولد ژانر جنگي در سينما بوده است. سينما هنر - صنعتي است كه به بازتاب زوايا و پديده‌هاي مختلف زندگي بشر مي‌پردازد. جنگ هم يكي از ابعاد زندگي اجتماعي انسان بوده است پس به تبع آن، سينماي جنگي نيز به وجود آمده است.
ژانر جنگي يكي از مهمترين، باسابقه‌ترين و استراتژيك‌ترين ژانرهاي سينمايي در جهان است. به‌طوري كه فيلم «تولد يك ملت» به كارگرداني «ديويد وارد گريفيث» نخستين فيلم تاريخ سينماست كه به صورت جدي و همه‌جانبه به موضوع جنگ پرداخته است. اين فيلم در سال 1915 يعني در نخستين سال‌هاي اختراع سينما ساخته شد و اين نشان مي‌دهد كه سينماي جنگ تا چه حد ديرپا و قديمي است. اما آنچه در ایران اتفاق افتاد به‌گونه‌ای دیگر بود؛ سينماي دفاع مقدس يك ژانر منحصر به فرد و كاملا بومي است و نمي‌توان آن را با ژانر جنگي در سينماي ساير ملل جهان مقايسه كرد. دليل اصلي اين تمايز به متفاوت بودن جنگ دفاعي ما با ساير جنگ‌هاي جهان مربوط مي‌شود. به همين دليل هم فيلم‌هايي كه در آن دوره تحت عنوان سينماي دفاع مقدس ساخته شدند، شاخص‌هايي كاملا ويژه و خاص داشتند. عده‌اي از سينماگران ايراني با فضاي جبهه و آدم‌هاي آن در ارتباط بودند و به همين دليل توانستند آثاري را توليد كنند كه هنوز هم مي‌توان آنها را به عنوان بهترين‌هاي تاريخ سينماي كشورمان قلمداد كرد. فيلم‌هايي مانند «ديده‌بان» و «مهاجر» هر دو به كارگرداني ابراهيم حاتمي‌كيا، «سفر به چزابه» ساخته مرحوم رسول ملاقلي‌پور، «هور در آتش» اثر عزيزالله حميدنژاد و «حماسه مجنون» ساخته جمال شورجه نمونه‌هايي هستند كه در قالب فيلم‌هاي دفاع مقدسي، سينماي ملي را پديدار كردند.
به همین دلیل هم يكي از مهمترين دستاوردهاي فرهنگي دفاع مقدس، سینمای منبعث از این مقاومت هشت ساله بود؛ بومي‌ترين ژانر سينمايي ايران و مصداق بارز و تام سينماي ملي. به طوري كه تمامي عناصر و شاخص‌هاي فرهنگي و انساني منتسب به فرهنگ ايراني، اسلامي و شيعي در اين نوع آثار جلوه يافت. ارزش‌هايي چون ايثارگري، عدالت‌خواهي، شهادت‌طلبي، پيروي از ولي فقيه عادل و مقاومت در مقابل فتنه‌هاي دروني و بيروني شيطانی به خوبي و زيبايي در اين گونه آثار ديده مي‌شود.
ظهور شخصیتی چون سیدمرتضی آوینی و خلق مجموعه مستندهای «روایت فتح» توسط او نیز به تبلور سبک تازه و متفاوتی در زمینه مستندسازی انجامید. برای نخستین بار نه فقط در ایران که در تاریخ سینمای مستند جهان، مستند اشراقی و معنوی آن هم در بستر جنگ متولد شد.
از دیگر رشته‌هایی که در جریان جنگ تحمیلی هویت تازه‌ای یافت، عکاسی بود. بدون شک جذاب‌ترین و تکان‌دهنده‌ترین عکس‌ها، در جریان آن دوران به ثبت رسیدند. هم عکس‌های خبری و هم عکس‌های هنری گرفته شده از عرصه‌های نبرد، ماناترین و پرکاربردترین آثار در حوزه عکاسی بوده‌اند. شهید سعید جان بزرگی، کاظم اخوان، رضا برجی و... از نام آوران عرصه عکاسی جنگ بودند.
نقاشی و گرافیک نیز در سال‌های جنگ و در بستر دفاع مقدس متحول شد؛ هنرمندان عرصه هنرهاي تجسمي، به‌ویژه نقاشان و گرافیست‌ها كه خود را در برابر يك تحول عظيم اجتماعي مي‌ديدند تحت تاثير قرار گرفتند و آثارشان دچار نوعي رجعت به مردم و ارزش‌هاي بومي سرزمين‌مان شد. در شرايطي كه تا آن موقع، هنرهاي تجسمي به قشر خاصي محدود مي‌شدند، به لطف انقلاب و دفاع مقدس، نسل جديدي از هنرمندان جوان در دل مبارزات و جنگ روييدند كه سبب آشتي نسبي مردم با اين گونه هنرها شدند. در اثر اين اتفاقات به عنوان مثال، نقاشي از نگارخانه‌هاي سرد و بي‌روح بيرون آمد و با نقش بستن بر معابر و خيابان‌ها، پيوندي نو با جامعه پيدا كرد. برخلاف دوران قبل كه مضامين غالب آثار، آلوده به بداخلاقي و افسردگي و بيهودگي بود، با پيروزي انقلاب، مضاميني عالي و متعالي همچون؛ ازخودگذشتگي، شهادت، اتحاد مردم، عدالت‌خواهي و آزادي و آزادگي تجلي يافت؛ اتفاقي كه با درگرفتن جنگ تحميلي بيشتر خودش را نشان داد.
در کنار این زمینه‌های هنری می‌توان به سایر رشته‌ها از جمله تئاتر و موسیقی و سرود هم اشاره کرد که با برخورداری از پرتوها و تلألوهای نورانی ارزش‌های دفاع مقدس، حیات تازه‌ای یافتند. فضای سالم و معنوی پدید آمده در دهه 60 و تحکیم روحیات حماسی و وحدت طلبانه در میان هنرمندان این عرصه‌ها موجب شد که هم هنرهای نمایشی و هم موسیقی ایران زمین طلایی‌ترین دوران خود را از سر بگذرانند. هنوز هم نمایش‌ها و سرودهای اجرا شده در آن مقطع از فاخرترین و ماندگارترین‌ها هستند.
دفاع مقدس یک فرصت برتر و درخشان برای تعالی هنر کشورمان بود. تجربه‌های کسب شده و مسیرهای فتح شده عرصه هنر در آن دوران می‌تواند الگو و سرمشقی برای موفقیت‌ها و پیروزی‌های امروز و آینده باشد.