صراط: موعد اجرای توافقنامه ژنو تا پایان‌ماه جاری به پایان می‌رسد و دوطرف در تلاشند تا از اندک فرصت باقیمانده در جهت حل اختلافات و رسیدن به توافقی پایدار بیشترین بهره را ببرند.
آنها حتی نمی‌خواهند کار را به بخت و اقبال و دقایق پایانی بسپارند و تأکید دارند تا توافق در همین دوره 6ماهه اول و نه در وقت اضافه و دوره 6ماهه دوم صورت گیرد؛ توافقی که اگر قرار باشد برد - برد باشد قاعدتا یک پای آن اعتماد‌سازی از سوی ایران است و پای دیگر رفع همه تحریم ها. اگرچه در تمام 11 سال گذشته ایران تمام گام‌های اعتماد ساز را برداشته است و اکنون نوبت به طرف مقابل رسیده تا تعهدات خود را انجام دهد.
از همین روست که محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان در تمام این مدت که مذاکرات برای رسیدن به توافق نهایی در جریان است تأکید داشته که « هر توافقی که شود حتما باید در آن لغو تمام تحریم‌ها یک قسمت جدانشدنی توافق نهایی باشد» و «یک جزء غیرقابل فراموشی راه‌حل نهایی، رفع همه تحریم‌هاست» و نیز «نتیجه مذاکرات باید لغو همه تحریم‌ها باشد.» با این حال رفع یکباره تحریم‌ها به‌نظر امری دشوار و تا حدودی دور از دسترس به‌نظر می‌رسد. اینکه مکانیسم رفع تحریم‌ها چیست و این تحریم‌ها کی و چگونه رفع خواهند شد هنوز مشخص نیست و همچنان یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد اختلاف طرفین است. عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد کشورمان در این خصوص توضیح می‌دهد که تحریم‌ها نمی‌تواند یکدفعه برداشته شود چون اقدامات ما هم نمی‌تواند یکدفعه برداشته شود، این یکی از سخت‌ترین بخش‌های مذاکره است که در حال بحث روی آن هستیم. طبعا رفع تمامی تحریم‌ها مدنظر ماست و در یک جدول زمانی باید همه تحریم‌ها برداشته شود و آن جدول زمانی از نقطه نظرات مورد اختلاف ماست.
از آن سو با وجود اینکه دولت آمریکا بارها اعلام کرده که خود را به لغو تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران به‌عنوان بخشی از توافق متعهد می‌داند، اعضای کنگره معتقدند دولت پیش از لغو دائم تحریم‌ها باید این امر را به اطلاع و تأیید کنگره برساند و این یعنی ایجاد یک مانع جدید در مسیر لغو تحریم‌های یکجانبه علیه ایران.
به این سادگی‌ها نیست
نعمت احمدی، حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه درباره این دسته از تحریم‌ها به همشهری می‌گوید: هیچ راهی برای رفع تحریم‌های سازمان ملل به جز مذاکره و توافق وجود ندارد چرا که در اینجا با تحریم‌هایی مواجه هستیم که توسط جامعه جهانی به تصویب رسیده‌اند و جز با تصویب قطعنامه جدید قابل رفع نیستند. داریوش اشرافی، استاد حقوق بین‌الملل نیز در گفت‌وگو با همشهری این موضوع را با ذکر مثالی توضیح می‌دهد. او با اشاره به قطعنامه‌هایی که پس از حمله عراق به کویت در زمان صدام علیه این کشور به تصویب رسیده بود، به همشهری می‌گوید: چند سال پس از وضع این تحریم‌ها آمریکا و هم‌پیمانانش به عراق حمله و دولت این کشور را ساقط کردند. حتی در سال‌های اولیه حاکمیت این کشور در دست دولت آمریکا بود و حاکم آمریکایی (پل برمر) بر این کشور حکومت می‌کرد، اما با وجود این 10سال طول کشید تا تحریم‌های سازمان ملل علیه عراق به‌طور کامل برطرف شود. او معتقد است که در مورد ایران نیز احتمالا همین مسیر باید طی شود و لغو یکباره تحریم‌های سازمان ملل بدون طی روند فوق یک بدعت بعید خواهد بود.
تحریم‌ها پشت دیوار کنگره
تحریم‌های یکجانبه آمریکا نیز شامل 2دسته هستند؛ مصوبات کنگره و فرامین اجرایی روسای جمهور. در حال حاضر تحریم‌های آمریکا به تنهایی شامل 10 قانون موضوعه و 26 فرمان اجرایی می‌شود. درخصوص فرامین اجرایی باید گفت که اگرچه رئیس‌جمهور آمریکا این اختیار را خواهد داشت که با صدور یک فرمان اجرایی جدید تحریم‌های اعمال شده را متوقف کند اما واقعیت این است که این اقدام رئیس‌جمهور بدون حمایت کنگره تبعات سیاسی شدیدی برای او در پی خواهد داشت.
همچنین تحریم‌هایی که به تصویب کنگره آمریکا رسیده و شکل قانونی به‌خود گرفته، اکنون برای لغو آنها مصوبات تازه‌ای در مجلس نمایندگان و تصویب آن در مجلس سنا لازم است که با توجه به جو منفی موجود در کنگره که به‌شدت حامی تشدید تحریم‌های فعلی است کار دشواری به‌نظر می‌رسد. البته برخی از این تحریم‌های مصوب کنگره تاریخ انقضا دارند و رئیس‌جمهور اختیار خواهد داشت تا مصوبات تمدید آنها را امضا نکند و از اختیار حق وتو برای رئیس‌جمهور استفاده کند. با این حال همین 3 روز پیش نشریه «فارن پالیسی» در گزارشی اختصاصی، از تلاش برخی چهره‌های سرشناس در عرصه سیاسی آمریکا برای ممانعت از لغو تحریم‌ها خبر داد. در طرحی که بدین‌منظور از سوی 2 نفر از شخصیت‌های شناخته شده مرتبط با موضوع تحریم‌های ایران تهیه شده، از کنگره درخواست می‌شود تا هنگامی که ایران ثابت کند کل نظام مالی‌اش ازجمله بانک مرکزی، از مداخله در فعالیت‌های مرتبط با حمایت از تروریسم، پولشویی و اشاعه هسته‌ای کنار کشیده، با برداشته شدن تحریم‌های موجود علیه این کشور مخالفت شود.
مشکل خودشان است
کنث کتزمن، دیپلمات و کارشناس کارکشته آمریکایی و تحلیلگر کنگره معتقد است که همچنان کاخ سفید انعطاف قابل توجهی را در مورد نحوه اعمال محدودیت‌ها در اختیار دارد؛ به‌خصوص زمانی که پای تحریم‌های ثانویه علیه مؤسسه‌های خارجی به میان می‌آید، رئیس‌جمهور می‌تواند فرمان اجرایی این تحریم‌ها را لغو یا آنها را اصلاح کند. برای مثال این رویکرد می‌تواند در مورد شرکت‌هایی که محصولات پتروشیمی ایران را خریداری می‌کنند، به‌کار گرفته شود. به اعتقاد کتزمن تحریم‌ها علیه بانک‌های خارجی که با بانک‌های تحریم شده ایرانی کار می‌کنند نیز قابل لغو است؛ درصورتی که رئیس خزانه داری آمریکا تأکید کند که قانون منع سرمایه‌گذاری و حسابرسی با منافع ملی ایالات متحده در تضاد نیست و آن را در قالب گزارشی به کنگره ارائه دهد، معافیت از این تحریم‌ها نیز امکان‌پذیر است. در این صورت بسیاری از بانک‌های اروپایی قادر خواهند بود که با مؤسسه‌های مالی ایران همکاری کنند و از شر جریمه‌های سنگین در امان بمانند. البته بدیهی است که موضوع مخالفت کنگره با لغو تحریم‌ها و مشکل متقاعد ساختن نمایندگان آمریکایی برای همراهی با سیاست‌های دولت این کشور مشکل داخلی خودشان است و زمانی که آمریکا براساس یک توافقنامه لازم الاجرا تعهداتی را در این خصوص می‌پذیرد، طبیعتا مسئول حســن اجرای این تعهدات نیز خود دولت آمریکا خواهد بود.
با همه اینها و با درنظر گرفتن دشواری‌های موجود در مسیر لغو تحریم‌های یکجانبه آمریکا، باز‌هم ایران هدف تحریم‌هایی است که ناشی از فهرست وزارت خارجه آمریکا در مورد تروریسم و وضعیت حقوق بشر است. اما پیچیدگی روند لغو تحریم درخصوص تحریم‌های اتحادیه اروپا بسیار کمتر است و مسیر کوتاه تری را پیش‌رو دارد؛ چرا که هم اعمال این تحریم‌ها و هم لغو آنها به یک فاکتور کلیدی بستگی دارد و آن انگیزه سیاسی کشورهای عضو اتحادیه اروپاست و همین که 28 عضو اتحادیه اروپا به لغو این تحریم‌ها رأی دهند، کافی خواهد بود.
درخصوص اتحادیه اروپا به‌نظر می‌رسد این انگیزه در حال حاضر وجود دارد. همین چند روز پیش بود که شورای روابط خارجی اروپا به‌عنوان مرکز پژوهشی اتحادیه اروپا در جدیدترین گزارش خود درمورد ایران به دولت‌های اروپایی توصیه کرد که از فرصت ایجاد‌شده در توافق هسته‌ای ژنو استفاده کنند و با پیشقدم شدن برای لغو تحریم‌ها علیه ایران، حتی منتظر آمریکایی‌ها هم نمانند.
با این حال این نکته اهمیت دارد که لغو تحریم‌های اتحادیه اروپا با آمریکا هماهنگ باشد زیرا چگونگی لغو تحریم‌ها در هر دو چارچوب بر دیگری تأثیر می‌گذارد. بنابراین تنها لغو تحریم‌های اروپا و انتظار‌داشتن از شرکت‌های اروپایی برای از سرگیری روابط تجاری خود با ایران کافی نخواهد بود، زیرا شرکت‌های اروپایی باید از سرنوشت فعالیت‌های خود در آمریکا درصورت همکاری با ایران مطلع باشند.
با این اوصاف می‌توان گفت دوطرف برای رفع تحر یم‌ها و چگونگی انجام و زمانبندی آن با مشکلات جدی‌ای مواجه خواهند بود. این روند البته آنگونه که مخالفان داخلی توافقنامه اعلام می‌کنند، 20سال طول نخواهد کشید، اما انتظار رفع سریع و یکباره تمامی تحریم‌ها نیز در افق کنونی بسیار خوش بینانه به‌نظر می‌رسد.
کدام تحریم‌ها ؟
تحریم‌های موجود در ارتباط با برنامه هسته‌ای کشورمان به 4 گروه کلی تقسیم می‌شوند؛ تحریم‌هایی که براساس قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران اعمال شده است، تحریم‌های کنگره آمریکا، تحریم‌های مصوب اتحادیه اروپا و تحریم‌هایی که براساس فرامین اجرایی روسای جمهور آمریکا علیه ایران اعمال شده است. در مورد قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل که درحال حاضر شامل 4 قطعنامه تحریمی هستند اساسا تکلیف مشخص است و امیدواری برای لغو سریع آنها غیرواقعی می‌نماید. البته این روند نیز چندان ساده نیست و به این صورت است که کمیته‌های اختصاصی تحریم که اصولا پس از تصویب هر قطعنامه‌ای که در فصل هفتم منشور و تحت ماده 41 به تصویب رسیده باشد، تشکیل می‌شود و اعضای ویژه آن که همان اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت هستند و برحسن اجرای تحریم‌ها نظارت دارند، گزارش خود را به دبیرکل ارائه می‌کنند و تازه آن زمان درصورتی که دبیرکل براساس جمع بندی گزارش‌ها تشخیص دهد که ضرورتی برای ادامه تحریم‌ها وجود ندارد، از شورای امنیت می‌خواهد تا ضمن صدور قطعنامه جدیدی، پایان و لغو تحریم‌ها را اعلام کند.
آنها حتی نمی‌خواهند کار را به بخت و اقبال و دقایق پایانی بسپارند و تأکید دارند تا توافق در همین دوره 6ماهه اول و نه در وقت اضافه و دوره 6ماهه دوم صورت گیرد؛ توافقی که اگر قرار باشد برد - برد باشد قاعدتا یک پای آن اعتماد‌سازی از سوی ایران است و پای دیگر رفع همه تحریم ها. اگرچه در تمام 11 سال گذشته ایران تمام گام‌های اعتماد ساز را برداشته است و اکنون نوبت به طرف مقابل رسیده تا تعهدات خود را انجام دهد.
از همین روست که محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان در تمام این مدت که مذاکرات برای رسیدن به توافق نهایی در جریان است تأکید داشته که « هر توافقی که شود حتما باید در آن لغو تمام تحریم‌ها یک قسمت جدانشدنی توافق نهایی باشد» و «یک جزء غیرقابل فراموشی راه‌حل نهایی، رفع همه تحریم‌هاست» و نیز «نتیجه مذاکرات باید لغو همه تحریم‌ها باشد.» با این حال رفع یکباره تحریم‌ها به‌نظر امری دشوار و تا حدودی دور از دسترس به‌نظر می‌رسد. اینکه مکانیسم رفع تحریم‌ها چیست و این تحریم‌ها کی و چگونه رفع خواهند شد هنوز مشخص نیست و همچنان یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد اختلاف طرفین است. عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد کشورمان در این خصوص توضیح می‌دهد که تحریم‌ها نمی‌تواند یکدفعه برداشته شود چون اقدامات ما هم نمی‌تواند یکدفعه برداشته شود، این یکی از سخت‌ترین بخش‌های مذاکره است که در حال بحث روی آن هستیم. طبعا رفع تمامی تحریم‌ها مدنظر ماست و در یک جدول زمانی باید همه تحریم‌ها برداشته شود و آن جدول زمانی از نقطه نظرات مورد اختلاف ماست.
از آن سو با وجود اینکه دولت آمریکا بارها اعلام کرده که خود را به لغو تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران به‌عنوان بخشی از توافق متعهد می‌داند، اعضای کنگره معتقدند دولت پیش از لغو دائم تحریم‌ها باید این امر را به اطلاع و تأیید کنگره برساند و این یعنی ایجاد یک مانع جدید در مسیر لغو تحریم‌های یکجانبه علیه ایران.
به این سادگی‌ها نیست
نعمت احمدی، حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه درباره این دسته از تحریم‌ها به همشهری می‌گوید: هیچ راهی برای رفع تحریم‌های سازمان ملل به جز مذاکره و توافق وجود ندارد چرا که در اینجا با تحریم‌هایی مواجه هستیم که توسط جامعه جهانی به تصویب رسیده‌اند و جز با تصویب قطعنامه جدید قابل رفع نیستند. داریوش اشرافی، استاد حقوق بین‌الملل نیز در گفت‌وگو با همشهری این موضوع را با ذکر مثالی توضیح می‌دهد. او با اشاره به قطعنامه‌هایی که پس از حمله عراق به کویت در زمان صدام علیه این کشور به تصویب رسیده بود، به همشهری می‌گوید: چند سال پس از وضع این تحریم‌ها آمریکا و هم‌پیمانانش به عراق حمله و دولت این کشور را ساقط کردند. حتی در سال‌های اولیه حاکمیت این کشور در دست دولت آمریکا بود و حاکم آمریکایی (پل برمر) بر این کشور حکومت می‌کرد، اما با وجود این 10سال طول کشید تا تحریم‌های سازمان ملل علیه عراق به‌طور کامل برطرف شود. او معتقد است که در مورد ایران نیز احتمالا همین مسیر باید طی شود و لغو یکباره تحریم‌های سازمان ملل بدون طی روند فوق یک بدعت بعید خواهد بود.
تحریم‌ها پشت دیوار کنگره
تحریم‌های یکجانبه آمریکا نیز شامل 2دسته هستند؛ مصوبات کنگره و فرامین اجرایی روسای جمهور. در حال حاضر تحریم‌های آمریکا به تنهایی شامل 10 قانون موضوعه و 26 فرمان اجرایی می‌شود. درخصوص فرامین اجرایی باید گفت که اگرچه رئیس‌جمهور آمریکا این اختیار را خواهد داشت که با صدور یک فرمان اجرایی جدید تحریم‌های اعمال شده را متوقف کند اما واقعیت این است که این اقدام رئیس‌جمهور بدون حمایت کنگره تبعات سیاسی شدیدی برای او در پی خواهد داشت.
همچنین تحریم‌هایی که به تصویب کنگره آمریکا رسیده و شکل قانونی به‌خود گرفته، اکنون برای لغو آنها مصوبات تازه‌ای در مجلس نمایندگان و تصویب آن در مجلس سنا لازم است که با توجه به جو منفی موجود در کنگره که به‌شدت حامی تشدید تحریم‌های فعلی است کار دشواری به‌نظر می‌رسد. البته برخی از این تحریم‌های مصوب کنگره تاریخ انقضا دارند و رئیس‌جمهور اختیار خواهد داشت تا مصوبات تمدید آنها را امضا نکند و از اختیار حق وتو برای رئیس‌جمهور استفاده کند. با این حال همین 3 روز پیش نشریه «فارن پالیسی» در گزارشی اختصاصی، از تلاش برخی چهره‌های سرشناس در عرصه سیاسی آمریکا برای ممانعت از لغو تحریم‌ها خبر داد. در طرحی که بدین‌منظور از سوی 2 نفر از شخصیت‌های شناخته شده مرتبط با موضوع تحریم‌های ایران تهیه شده، از کنگره درخواست می‌شود تا هنگامی که ایران ثابت کند کل نظام مالی‌اش ازجمله بانک مرکزی، از مداخله در فعالیت‌های مرتبط با حمایت از تروریسم، پولشویی و اشاعه هسته‌ای کنار کشیده، با برداشته شدن تحریم‌های موجود علیه این کشور مخالفت شود.
مشکل خودشان است
کنث کتزمن، دیپلمات و کارشناس کارکشته آمریکایی و تحلیلگر کنگره معتقد است که همچنان کاخ سفید انعطاف قابل توجهی را در مورد نحوه اعمال محدودیت‌ها در اختیار دارد؛ به‌خصوص زمانی که پای تحریم‌های ثانویه علیه مؤسسه‌های خارجی به میان می‌آید، رئیس‌جمهور می‌تواند فرمان اجرایی این تحریم‌ها را لغو یا آنها را اصلاح کند. برای مثال این رویکرد می‌تواند در مورد شرکت‌هایی که محصولات پتروشیمی ایران را خریداری می‌کنند، به‌کار گرفته شود. به اعتقاد کتزمن تحریم‌ها علیه بانک‌های خارجی که با بانک‌های تحریم شده ایرانی کار می‌کنند نیز قابل لغو است؛ درصورتی که رئیس خزانه داری آمریکا تأکید کند که قانون منع سرمایه‌گذاری و حسابرسی با منافع ملی ایالات متحده در تضاد نیست و آن را در قالب گزارشی به کنگره ارائه دهد، معافیت از این تحریم‌ها نیز امکان‌پذیر است. در این صورت بسیاری از بانک‌های اروپایی قادر خواهند بود که با مؤسسه‌های مالی ایران همکاری کنند و از شر جریمه‌های سنگین در امان بمانند. البته بدیهی است که موضوع مخالفت کنگره با لغو تحریم‌ها و مشکل متقاعد ساختن نمایندگان آمریکایی برای همراهی با سیاست‌های دولت این کشور مشکل داخلی خودشان است و زمانی که آمریکا براساس یک توافقنامه لازم الاجرا تعهداتی را در این خصوص می‌پذیرد، طبیعتا مسئول حســن اجرای این تعهدات نیز خود دولت آمریکا خواهد بود.
با همه اینها و با درنظر گرفتن دشواری‌های موجود در مسیر لغو تحریم‌های یکجانبه آمریکا، باز‌هم ایران هدف تحریم‌هایی است که ناشی از فهرست وزارت خارجه آمریکا در مورد تروریسم و وضعیت حقوق بشر است. اما پیچیدگی روند لغو تحریم درخصوص تحریم‌های اتحادیه اروپا بسیار کمتر است و مسیر کوتاه تری را پیش‌رو دارد؛ چرا که هم اعمال این تحریم‌ها و هم لغو آنها به یک فاکتور کلیدی بستگی دارد و آن انگیزه سیاسی کشورهای عضو اتحادیه اروپاست و همین که 28 عضو اتحادیه اروپا به لغو این تحریم‌ها رأی دهند، کافی خواهد بود.
درخصوص اتحادیه اروپا به‌نظر می‌رسد این انگیزه در حال حاضر وجود دارد. همین چند روز پیش بود که شورای روابط خارجی اروپا به‌عنوان مرکز پژوهشی اتحادیه اروپا در جدیدترین گزارش خود درمورد ایران به دولت‌های اروپایی توصیه کرد که از فرصت ایجاد‌شده در توافق هسته‌ای ژنو استفاده کنند و با پیشقدم شدن برای لغو تحریم‌ها علیه ایران، حتی منتظر آمریکایی‌ها هم نمانند.
با این حال این نکته اهمیت دارد که لغو تحریم‌های اتحادیه اروپا با آمریکا هماهنگ باشد زیرا چگونگی لغو تحریم‌ها در هر دو چارچوب بر دیگری تأثیر می‌گذارد. بنابراین تنها لغو تحریم‌های اروپا و انتظار‌داشتن از شرکت‌های اروپایی برای از سرگیری روابط تجاری خود با ایران کافی نخواهد بود، زیرا شرکت‌های اروپایی باید از سرنوشت فعالیت‌های خود در آمریکا درصورت همکاری با ایران مطلع باشند.
با این اوصاف می‌توان گفت دوطرف برای رفع تحر یم‌ها و چگونگی انجام و زمانبندی آن با مشکلات جدی‌ای مواجه خواهند بود. این روند البته آنگونه که مخالفان داخلی توافقنامه اعلام می‌کنند، 20سال طول نخواهد کشید، اما انتظار رفع سریع و یکباره تمامی تحریم‌ها نیز در افق کنونی بسیار خوش بینانه به‌نظر می‌رسد.
کدام تحریم‌ها ؟
تحریم‌های موجود در ارتباط با برنامه هسته‌ای کشورمان به 4 گروه کلی تقسیم می‌شوند؛ تحریم‌هایی که براساس قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران اعمال شده است، تحریم‌های کنگره آمریکا، تحریم‌های مصوب اتحادیه اروپا و تحریم‌هایی که براساس فرامین اجرایی روسای جمهور آمریکا علیه ایران اعمال شده است. در مورد قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل که درحال حاضر شامل 4 قطعنامه تحریمی هستند اساسا تکلیف مشخص است و امیدواری برای لغو سریع آنها غیرواقعی می‌نماید. البته این روند نیز چندان ساده نیست و به این صورت است که کمیته‌های اختصاصی تحریم که اصولا پس از تصویب هر قطعنامه‌ای که در فصل هفتم منشور و تحت ماده 41 به تصویب رسیده باشد، تشکیل می‌شود و اعضای ویژه آن که همان اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت هستند و برحسن اجرای تحریم‌ها نظارت دارند، گزارش خود را به دبیرکل ارائه می‌کنند و تازه آن زمان درصورتی که دبیرکل براساس جمع بندی گزارش‌ها تشخیص دهد که ضرورتی برای ادامه تحریم‌ها وجود ندارد، از شورای امنیت می‌خواهد تا ضمن صدور قطعنامه جدیدی، پایان و لغو تحریم‌ها را اعلام کند.